حقوق متهم و شاکی در دعاوی کیفری

  هنگامی که در جامعه، جرمی ارتکاب می‌یابد، دستگاه‌های انتظامی و قضایی برای کشف آن اقدام می‌کنند اما صرف کشف جرم باعث بازگشت نظم به جامعه و جبران آسیب‌های وارده به متضرران جرم نمی‌شود؛ بلکه مطلوب زمانی به دست می‌آید که مرتکبان واقعی جرایم نیز دستگیر و مجازات شوند.

 در صورت شناسایی و دستگیری متهمان، این امکان وجود ندارد که در‌‌ همان محل دستگیری به مجازات این افراد اقدام کرد چرا که هنوز جرم ارتکاب‌یافته اثبات نشده است بلکه برای کشف واقعیت و مجازات مجرمان حقیقی لازم است که افراد مظنون برای انجام تحقیقات مقدماتی احضار و جلب شوند و در چارچوب حقوق انسانی با آنها رفتار شود.

در ‌‌نهایت نیز در صورت اثبات مجرمیت، فرد متهم مجازات می‌شود و در غیر این صورت برائت حاصل خواهد شد.

همه این موارد در حالی است که توجه بیش از اندازه به حقوق متهم نباید محاکم را از حقوق از دست‌رفته شاکی غافل کند.

از این رو حقوق متهم و شاکی در پرونده‌های کیفری را مورد بررسی قرار می‌دهیم.

حقوق متهم

از جمله حقوقی که متهم داراست، می‌توان به مواردی از قبیل اصل ممنوعیت بازداشت‌های خودسرانه، اصل برائت، حق اطلاع فوری از دلایل بازداشت، ممنوعیت محاکمه مجدد، حق برخورداری از وکیل و ممنوعیت تسری قوانین به گذشته اشاره کرد:

 1- اصل برائت:

یکی از مهمترین اصول دارسی، اصل برائت است که بر اساس آن، تا زمانی که گناهکار بودن شخصی به موجب ادله قانونی ثابت نشده باشد، باید به عنوان انسانی بی‌گناه با او رفتار شود و توهین و تحقیر او و نیز مجازاتش قبل از اثبات جرم ممنوع است.

 2- اصل ممنوعیت بازداشت‌های خودسرانه:

در پرتو این اصل، احضار و جلب متهم بدون دلیل ممنوع بوده و موارد بازداشت متهم در قانون پیش‌بینی شده است و مقام قضایی متخلف خود به مجازات مقرر در قانون محکوم خواهد شد.

 3- حق اطلاع فوری از دلایل بازداشت:

نه تنها بازداشت متهم باید به موارد خاص محدود شود بلکه متهم باید بلافاصله از دلایل بازداشتش، توسط پلیس یا مقام قضایی مطلع شود.

 4- حق اعتراض به قرار بازداشت:

حق اعتراض به قرار بازداشت نیز از دیگر حقوق متهم در رسیدگی‌های کیفری است.

 5- حق رعایت کرامت انسانی:

به موجب این اصل، انجام اعمالی همچون تحقیر متهم، توهین به او، غل و زنجیر زدن، سلول انفرادی و شکنجه و آزار او ممنوع است.

 6- حق برخورداری از وکیل:

متهم حق انتخاب وکیل دارد و وکیل متهم باید آزادانه حق دفاع از موکلش را داشته باشد. حتی متهم بی‌بضاعت می‌تواند از دادگاه یا کانون وکلا درخواست وکیل تسخیری یا معاضدتی کند.

 7- حق اعتراض به قرار تأمین خواسته:

حق اعتراض متهم به قرار تأمین خواسته صادره از سوی مقامات دادسرا می‌تواند از توقیف بی‌جهت اموال متهمان جلوگیری کند.

 8- حق رسیدگی به پرونده متهم در دادگاه صالح:

حق رسیدگی به پرونده متهم در یک دادگاه صالح، مستقل و بی‌طرف از دیگر حقوق متهم در رسیدگی‌های کیفری است.

 9- حق رسیدگی علنی:

حق رسیدگی علنی، از دیگر حقوق متهم محسوب می‌شود تا مقام قضایی بداند عملکردش در زیر ذره بین رسانه‌ها و شهروندان قرار دارد و با دقت هر چه تمام‌تر باید به ایفای وظایف خود بپردازد.

 10- حق پرسش از شهود شاکی:

حق پرسش از شهود شاکی به این دلیل جزو حقوق متهم به شمار می‌رود که او بتواند درستی یا نادرستی گواهی آنان را آشکار کند.

 11- ممنوعیت تسری قوانین به گذشته:

از دیگر حقوق متهمان در رسیدگی‌های کیفری، ممنوعیت تسری قوانین به گذشته است؛ چرا که عمل بر خلاف این اصل می‌تواند آزادی‌های فردی و اجتماعی شهروندان را به مخاطره بیندازد.

 12- ممنوعیت محاکمه مجدد:

ممنوعیت محاکمه مجدد به این معنا است که به دلیل ارتکاب یک جرم، نمی‌توان دو بار متهم را مجازات کرد.

 13- حق تجدیدنظرخواهی:

ممکن است دادگاه بدوی اشتباهی کرده باشد؛ از این رو بازبینی پرونده در دادگاهی بالا‌تر می‌تواند ضریب اطمینان به تصمیم دادگاه را بالا ببرد.

    حقوق شاکی

همان‌گونه که متهم دارای حقوقی است که باید در نظر گرفته شود، شاکی نیز حقوقی دارد که ضروری است مورد توجه محاکم قرار گیرد:

 1- امکان طرح شکایت فوری:

سهولت دسترسی به مقامات انتظامی و قضایی برای دادخواهی یکی از حقوق شاکی در رسیدگی‌های کیفری است.

با توجه به این حق، مقامات مورد اشاره مکلف شده‌اند تا شکایت شکات را در همه اوقات قبول کنند.

 2- امکان طرح شکایت توسط وکیل دادگستری:

امکان طرح شکایت توسط وکیل دادگستری نیز از حقوق شکات در تظلم‌خواهی به شمار می‌رود.

 3- حق تعرفه شهود خود و پرسش از شهود متهم:

حق تعرفه شهود خود و پرسش از شهود متهم برای پرده برداشتن از واقعیت حقی است که شکات طبق قوانین آیین دادرسی کیفری از آن برخوردارند.

 4- حق اخذ رونوشت از صورت‌جلسات:

حق اخذ رونوشت از صورت‌جلسات از حقوق انحصاری شاکی و وکیل او در مرحله تحقیقات مقدماتی محسوب می‌شود.

 5- حق اعتراض به قرار منع تعقیب و موقوفی تعقیب:

این حق می‌تواند از تبرئه اشتباه متهم توسط مقامات قضایی جلوگیری کند.

 6- رعایت شأن شاکی:

نباید با برخورد توأم با عصبانیت و پرخاش در دادسرا‌ها و دادگاه‌ها شکات را از دستگاه قضایی ناخرسند کرد.

 7- تأمین امنیت بزه‌دیده:

دستگاه قضایی باید با داشتن عملکرد صحیح، شکات و حتی شهود او را از تعرض متهمان حفاظت کند.

 8- ضرورت ترتیب پرداخت ضرر و زیان به شاکی:

در اعطای آزادی مشروط به مجرمان زندانی، پرداخت یا ترتیبی برای پرداخت ضرر و زیان شاکی ضروری است.

همچنین از جمله حقوق شاکی در مرحله تحقیقات مقدماتی این است که شاکی خصوصی حق دارد ضرر و زیان ناشی از جرم را مطالبه کند و مدارک و دلایل مربوط را تحویل مرجع تعقیب دهد تا پیوست پرونده کیفری شود.

 9- پرداخت دیه از بیت‌المال:

در مواردی مانند فرار قاتل و دسترسی نداشتن به او تا زمان مرگ و نظایر آن، قانونگذار برای رعایت حقوق از دست رفته شاکی، پرداخت دیه به شکات را از بیت‌المال پیش‌بینی کرده است.

 10-  حق گذشت در جرایم قابل گذشت:

حق گذشت در جرایم قابل گذشت از دیگر حقوق شاکی در رسیدگی‌های کیفری محسوب می‌شود.

 11- تعقیب امر جزایی توسط مقام قضایی درباره شکات محجور:

اگر شاکی محجور باشد (صغیر، غیررشید یا مجنون) و به سرپرست قانونی او دسترسی نباشد و تعیین قیم نیز موجب از دست رفتن فرصت شود، مقام قضایی خود امر جزایی را تعقیب می‌کند و اقدامات لازم را برای جلوگیری از فرار متهم به عمل می‌آورد.

 12- درخواست واگذاری رسیدگی به قاضی بی‌طرف درصورت ذی‌نفع بودن قاضی در پرونده

شاکی حق دارد در صورت ذی‌نفع بودن قاضی در پرونده یا وجود قرابت بین متهم و قاضی یا خودش با قاضی از او بخواهد که رسیدگی را متوقف و به قاضی بی‌طرف دیگری واگذار کند.