نگاهی به نامزدی و وعده ازدواج در حقوق ایران

نامزدی یا وعده ازدواج، قراردادی است که بین دو نفر، به منظور ازدواج در آینده منعقد شده و به دورانی از زندگی زوج جوان گفته می‌شود که پس از توافق اولیه آنها برای ازدواج در آینده، آغاز می‌شود. این قرارداد موجب پیدایش یک تعهد اخلاقی و به دنبال آن آثار حقوقی خواهد بود.

  نامزدی در قانون مدنی

قانون مدنی ایران در مواد 1035 تا 1040 مقرراتی را وضع کرده است که به موجب این مقررات، نامزدی یک عقد جایز است و هر یک از دو طرف می‌توانند آن را فسخ کرده و از ازدواج صرف‌نظر کنند.

کلمه «نامزدی» همانگونه که از لفظ آن برمی‌آید، به معنای زدن نام است و پس از آن نام زن به عنوان زوجه بر مرد و نام مرد به عنوان شوهر بر زن نهاده می‌شود.

ماده 1035 قانون مدنی می‌گوید: «وعده ازدواج، ایجاد عُلقه زوجیت نمی‌کند، اگر چه تمام یا قسمتی از مهریه که بین طرفین برای موقع ازدواج مقرر شده، پرداخته شده باشد. بنابراین، هر یک از زن و مرد، مادام که عقد نکاح جاری نشده است، می‌توانند از ازدواج، امتناع کند و طرف دیگر نمی‌تواند به هیچ وجه، او را مجبور به ازدواج کند یا به دلیل امتناع از وصلت، مطالبه خسارتی کند.»

نامزدی یا وعده ازدواج، قراردادی مربوط به انعقاد عقد نکاح در آینده است و نه خود عقد نکاح و به این دلیل که تا آخرین لحظات نیز زن و مرد در گرفتن تصمیم آزاد و مختار باشند، تعهد آن دو به ازدواج با هم ارزش عقد اصلی (عقد ازدواج) را نداشته و از نظر قانون الزامی برای آنان ایجاد نمی‌کند.
بنابراین همانطور که برخی اساتید حقوقی معتقدند، نه فقط اعلام نامزدی ساده هیچ الزامی از نظر قانون برای نامزدها به بار نمی‌آورد، بلکه تعهد صریح آنان به ازدواج نیز الزام‌آور نیست.

نامزدی، قراردادی جایز است و هر یک از نامزدها می‌تواند آن را برهم زند و طرف دیگر نمی‌تواند از جهت صرف خودداری نامزد ممتنع از ازدواج، مطالبه خسارات کند؛ با این حال هر گاه یکی از نامزدها، بدون دلیلی موجه، قرارداد نامزدی را بر هم بزند، باید خسارات ناشی از عملکرد بدون دلیل و مقصرانه خود را جبران کند زیرا هر چند او به موجب قانون حق برهم زدن قرارداد نامزدی را داشته است اما نباید از این حق قانونی خود سوءاستفاده کرده و با تقصیر آن را به ضرر طرف دیگر بهره‌برداری کند. چرا که به موجب اصل 40 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، «هیچ‌کس نمی‌تواند اعمال حق خویش را وسیله اضرار به غیر یا تجاوز به منافع عمومی قرار دهد.»

طبیعی است که مطابق با قواعد عمومی حقوق ایران، کسی که مدعی است در اثر بر هم خوردن قرارداد نامزدی، ضرر و زیانی به او وارد شده است، باید تقصیر نامزد دیگر را اثبات کرده و بعد از اثبات تقصیر، می‌تواند خسارات وارده به خود را مطالبه کند.

بدیهی است مطابق با مقررات قانون مسئولیت مدنی و در صورت اثبات ورود خسارات ناشی از برهم خوردن قرارداد نامزدی، امکان مطالبه خسارات معنوی و روحی نیز وجود دارد اما به طور معمول، کمتر اتفاق می‌افتد که در بررسی و اظهار نظر نسبت به چنین پرونده‌هایی، آرایی مبنی بر پرداخت مبالغی وجه نقد به عنوان جبران خسارات معنوی صادر شود.

اگر در اثر به هم خوردن نامزدی بدون علت موجه، به حیثیت و آبروی نامزد دیگر یا به عواطف و احساسات او لطمه قابل توجهی وارد شود، با توجه با ملاک اصل 171 قانون اساسی و قانون مسئولیت مدنی مصوب سال 1339، که جبران خسارت معنوی را به صراحت به رسمیت شناخته است، می‌توان به نامزدِ زیان دیده، حق داد که علاوه بر مطالبه خسارات مادّی، جبران زیان های معنوی را نیز بخواهد.

  هدایای دوره نامزدی

از جمله زیبایی‌های دوران نامزدی، دادن هدیه به یکدیگر است؛ کاری که طرفین برای به دست آوردن محبت یکدیگر و نیز ابراز علاقه انجام می‌دهند. اما زمانی که قرار نباشد ازدواجی بین این دو رخ بدهد و طرفین تصمیم به پاره کردن این رشته بگیرند، مشکل آغاز می‌شود؛ چرا که در این زمان است که مساله پس گرفتن هدایا اهمیت پیدا کرده و مطرح می‌شود.

هدایای قبل از جاری شدن صیغه عقد قابل پس‌گیری است و بعد از آن، در حکم هبه غیرقابل تقاضا برای پس‌گیری به ‌شمار می‌رود. اگر طرفین می‌خواهند هدایای خود را پس بگیرند، باید دادخواستی برای پس گرفتن یا مطالبه اموال به دادگاه بدهند و تقاضای پس گرفتن آنها را مطرح کنند.

مواد 1037 و 1038 قانون مدنی به ترتیب چنین بیان کرده است: «هریک از نامزدها می‌تواند در صورت به هم خوردن وصلت منظور هدایایی را که به طرف دیگر یا ابوین او برای وصلت منظور داده است، مطالبه کند. اگر عین هدایا موجود نباشد، مستحق قیمت هدایایی خواهد بود که عادتاً نگاه داشته می‌شود؛ مگر اینکه آن هدایا بدون تقصیر طرف دیگر تلف شده باشد» و «مفاد ماده قبل، از حیث رجوع به قیمت درموردی که وصلت منظور در اثر فوت یکی از نامزدها به هم خورد، محسوس نخواهد بود.»

بنابراین افراد باید بدانند که چنانچه قبل از عقد، از طرف نامزدها یا خانواده‌های آنها هدایایی به طرف دیگر داده شده باشد، در تمام موارد، این هدایا قابل مطالبه نیست؛ بلکه باید شرایطی وجود داشته باشد تا بتوانند هدیه خود را پس بگیرند که این شرایط شامل موارد ذیل می‌شود:

1- وصلت به هم خورده باشد و بنا نباشد ازدواج صورت گیرد. در این صورت هدایایی که هریک از طرفین به طرف دیگر یا خانواده داده است قابل مطالبه و استرداد خواهد بود.

2- این هدایا به منظور و در راستای وصلت طرفین و نه به انگیزه دیگری تقدیم شده باشد.

3- چنانچه عین هدایا موجود است عین قابل مطالبه و استرداد است اما چنانچه عین موجود نباشد، صرفاً قیمت هدایایی قابل مطالبه است که عادتاً نگاه داشته می‌شود. بر این اساس هدایای مصرف‌شدنی که با مصرف عین آن از بین می‌رود، از شمول این بند خارج است. هدایایی از نوع لباس و عطر از این گونه‌اند.

4- قیمت هدایای نگاه‌داشتنی که تلف شده‌اند، در صورتی قابل مطالبه است که بدون تقصیر هدیه‌گیرنده تلف نشده باشد.

5- به هم خوردن وصلت به دلیل فوت یکی از طرفین نباشد.