برخی ابعاد مسئولیت کارفرما در برابر کارگر و اشخاص ثالث زیان دیده

 کارفرما در لغت به معنای صاحب کار، صاحب کارخانه و کسی است که به کاری فرمان یا دستور بدهد و در مقابل او، کارگر قرار دارد. در اصطلاح حقوقی نیز کارفرما به فردی گفته می‌شود که دیگری را اجیر کند تا به دستور وی کاری معین را انجام دهد. بنابراین کارفرما، شخص حقیقی و حقوقی است که یک واحد اقتصادی را با استفاده از توان یک یا چند نیروی انسانی به انضمام تعدادی تجهیزات و ماشین‌آلات اداره می‌کند.

به منظور حمایت از کارگر که در برابر کارفرما، طرف ضعیف محسوب می‌شود، قانونگذار در قانون کار برخی مقررات حمایتی را وضع کرده است همچنین قانون مسئولیت مدنی در تکمیل مقررات قانون کار، مقرراتی دارد که با استفاده از آن از اشخاص ثالثی که ممکن است از فعالیت کارگر دچار صدمات یا خسارت‌هایی شوند، حمایت می‌کند.

 مسئولیت کارفرما در مقابل اشخاص ثالث

به عنوان مثال، اگر کارگر فعالیتی انجام دهد که در پی آن خسارتی به شخص ثالث مانند عابران پیاده یا افراد حاضر در صحنه وارد شود، در صورتی که شخص ثالث زیان‌دیده قصد مراجعه به کارگر را داشته باشد، به دلیل پایین بودن توان جبران خسارت از سوی کارگر، به احتمال زیاد در عمل، خسارت شخص ثالث جبران نخواهد شد و به همین دلیل قانونگذار مقرراتی وضع کرده است تا اگر فعالیت کارگر موجب ورود آسیب به شخص ثالثی شد، کارفرما مسئول جبران خسارات باشد. البته شرایطی نیز وجود دارد که کارفرما می‌تواند آن را ثابت و خود را از مسئولیت مبرا کند اما به طور طبیعی نخستین و مهمترین قاعده‌ای که در این زمینه وجود دارد، این است که کارفرما مسئول جبران خسارات اشخاص ثالث است.

مسئولیت در مقابل کارگر

موضوع دیگر مسئولیت کارفرما در مقابل کارگر، در مورد حوادثی است که در حین کار برای او پیش می‌آید و موجب خسارت‌ها و صدماتی به او می‌شود. در این مورد نیز قانونگذار پیش بینی کرده است که اگر این خسارت‌ها ناشی از حوادث کار باشد، کارفرما مسئول جبران خسارت‌های کارگر است. ‌بر اساس ماده 95 قانون کار، مسئولیت اجرای مقررات و ضوابط فنی و بهداشت کار بر عهده کارفرما یا مسئولان واحدهای موضوع ذکرشده در ماده 85 این قانون ‌خواهد بود. هر‌ گاه بر اثر عدم رعایت مقررات مذکور از سوی کارفرما یا مسئولان واحد، حادثه‌ای رخ دهد، شخص کارفرما یا مسئول مذکور از نظر ‌کیفری و حقوقی و نیز مجازات‌های مندرج در این قانون مسئول است. موضوع دیگری که باید مورد توجه قرار گیرد، این است که ممکن است کارفرما به طور مستقیم دخالتی در ورود خسارت نداشته باشد اما از باب حمایت از کارگر، قانونگذار کارفرما را مکلف به جبران خسارت کرده است، به همین دلیل به خصوص در برخی فعالیت‌ها الزاماتی برای بیمه کردن کارگر وجود دارد.

در این زمینه قانونگذار در ماده 148 قانون کار، کارفرمایان کارگاه‌های مشمول این قانون را مکلف کرده است که بر اساس قانون تأمین اجتماعی، نسبت به بیمه کردن کارگران واحد خود اقدام‌ کنند.

بر این اساس، هر کارفرمایی مکلف است کارگران ثابت و دایم خود را بیمه کند تا اگر خساراتی در حین کار به کارگر وارد شد، از طریق بیمه جبران شود. به طور طبیعی قسمت عمده حق بیمه را نیز کارفرما و بخشی جزیی از آن را کارگر می پردازد.  به غیر از بیمه تامین اجتماعی، در خصوص کارگران غیر دایم مانند کارگران ساختمانی، به دلیل ورود خسارات احتمالی به آنان، مقرراتی به منظور الزام کارفرمایان برای اینکه کارگران خود را بیمه کنند، پیش‌بینی شده که در اینجا نیز پرداخت حق بیمه بر عهده کارفرما است.

تمام این مقررات، به منظور حمایت از کارگران وضع شده و این موضوع بدین معنا است که اگر در حین کار خساراتی وارد شود، کارفرما مسئول است و باید مسئولیت خود را نیز بیمه کند تا اگر در آینده توان مالی برای پرداخت خسارات کارگر را نداشت، بیمه این خسارت‌ها را پرداخت کند و در نهایت خسارات کارگر به صورت جبران‌نشده باقی نماند.

 ارکان تحقق مسئولیت مدنی کارفرما

برای تحقق مسئولیت مدنی کارفرما نسبت به جبران صدمات وارده به کارگران باید ارکان و شرایطی جمع باشند که اثبات آنها بر عهده کارگر است.

الف) زیان باید مسلم باشد: به این معنا که زیان پدید آمده باشد. به عبارت دیگر زیان باید فعلیت یافته یا اینکه به یقین و بی‌تردید در آینده نزدیک پدید آید. زیان‌های احتمالی و فرضی را نمی‌توان زیان نامید و به همین دلیل نیز به آن خسارت تعلق نمی‌گیرد اما زیانی که تحقق آن در آینده به ظن قوی صورت پذیرد، مسلم و قطعی محسوب می‌شود. ب) زیان باید ویژه باشد: خاص یا ویژه بودن زیان به این معنا است که تنها اشخاص معینی که در اثر عمل کارفرما دچار حادثه شده‌اند، می‌توانند خواستار جبران خسارت شوند و نه بقیه کارگران. به عنوان مثال، اگر به علت عدم وجود تجهیزات ایمنی کارگر الف دچار صدمه شود، کارگر ب نمی‌تواند خواستار جبران زیان شود. ج) زیان باید مستقیم باشد: زیان مستقیم به این معنا است که باید یک رابطه عرفی مستقیم میان عمل زیان‌بار و ورود ضرر به کارگر زیان‌دیده وجود داشته باشد به گونه‌ای که در نظر عرف ضرر وارده مستقیماً از عمل مذکور ناشی شده باشد. د) زیان نباید ترمیم شده باشد: به طور کلی هدف مسئولیت مدنی ترمیم خسارتی است که به زیان‌دیده وارد آمده است و همین که این ترمیم صورت پذیرد، دیگر سخنی از مسئولیت مدنی به میان نمی‌آید.  ه) زیان نباید از عمل خود کارگر ناشی شده باشد: اگر زیان در نتیجه عمل کارگر زیان‌دیده باشد، چنین زیانی قابل جبران نیست.

 خسارت‌های وارده در یک کارگاه

گاهی اوقات ممکن است از فعالیت یک شرکت یا کارگاه، خسارت‌هایی وارد شود که در آن، اشخاص متعددی دست‌اندرکار هستند. در این زمینه پرسشی که مطرح می‌شود، این است که چه کسی مسئولیت دارد؟  در پاسخ به این پرسش می‌توان این‌گونه گفت که سرپرست کارگاه به میزان تقصیری که مرتکب شده است، البته اگر تقصیر او موثر در وقوع حادثه باشد، مسئولیت دارد اما این موضوع رافع مسئولیت کارفرما در مقابل شخص زیان‌دیده نیست.

در حقیقت کارفرما نیز مسئول است و اگر سرپرست نیز کوتاهی کرده و تقصیری مرتکب شده است، از باب تقصیر خود، مسئول است، اما این موضوع رافع مسئولیت کارفرما نیست.  طبیعی است که اگر کارفرما مجبور به پرداخت تمام خسارت شود، می‌تواند به سرپرست کارگاه که در وقوع حادثه مقصر بوده است، مراجعه کند و به دلیل اینکه موجب مسئولیت او در مقابل اشخاص ثالث شده است، از او بخواهد که خسارت‌های متحمل‌شده توسط او را جبران کند.  این گونه نیست که بگوییم سرپرست کارگاه مسئول است، بنابراین کارفرما مسئولیتی ندارد. زیرا خسارت‌های ناشی از کار در وهله نخست بر عهده کارفرما است و او باید آن را جبران کند.

همچنین اگر اشخاص دیگری مانند سرپرست کارگاه در این موضوع دخالت داشتند و کوتاهی آنان موجب خسارت شده باشد، کارفرما ابتدا خسارت‌های کارگر را می‌پردازد و سپس می‌تواند با مراجعه به مسئول حادثه، از او تقاضای جبران خسارت کند.