ممنوعیت تنبیه دانش آموزان

انتشار فیلمی از تنبیه دانش‌آموز الیگودرزی توسط یک معلم مدرسه، بار دیگر توجه به موضوع «تنبیه دانش‌آموزان» را به خبر اول رسانه‌ها تبدیل کرد، تا جایی که وزیر آموزش و پرورش هم به خاطر رفتار نادرست این معلم عذرخواهی کرده و البته مراجع نظارتی آموزش و پرورش هم از برخورد با این معلم خبر دادند، اما سوالی که مطرح می‌شود این است که آیا معلم حق تنبه دانش‌آموز را دارد یا نه؟

تا پیش از تاسیس مدارس نوین در ایران، مسئولیت آموزش کودکان با مکتب‌خانه‌ها بود که قواعد رسمی آموزش بر آنها مترتب نبود. این مکتب‌خانه‌ها از برنامه درسی منظمی پیروی نمی‌کردند و بیشتر به آموزش حساب، ادبیات و قرآن به کودکان می‌پرداختند. اما شیوه تربیتی هم در این مکتب‌خانه‌ها متفاوت از شیوه امروزی بود و «تنبیه» به خصوص از نوع «تنبیه بدنی» به عنوان یکی از شیوه‌های اصولی و ثابت در این مکتب‌خانه‌ها پذیرفته شده بود. با تاسیس دارالفنون، آموزش دانش‌آموزان ایرانی در اروپا، بازشدن پای خارجی‌ها به سیستم آموزشی ایران و در نهایت تشکیل مدارس نوین در ایران، تنبیه بدنی هم کم‌کم از سیستم تربیتی رخ بربست، هرچند که هیچ وقت حذف نشد و همچنان یکی از شیوه‌های تربیتی در مدارس است. اما مقررات مدرسه در خصوص تنبیه دانش‌آموزان چه می‌گوید؟

 آیین نامه انضباطی مدارس

اگرچه امروزه با تغییر سبک آموزشی مدارس و نیز توجه بیشتر اولیا به فرزندانشان موضوع تنبیه بدنی مانند سابق در مدارس رواج ندارد اما تنبیه‌های روحی و ارائه مشق شب به عنوان تنبیه نرم همچنان در برخی از مدارس رایج است. البته همه بر این نکته اتفاق نظر دارند که دانش‌آموز متخلف باید متوجه تخلف خود شده و در رفتارش تجدید نظر کند و بر این اساس است که ترتیبات مختلفی در آیین ‌نامه اجرایی مدارس پیش‌بینی‌ شده است.

مطابق ماده 77 آئین‌نامه انضباطی مدارس، «اعمال هرگونه تنبیه از قبیل اهانت، تنبیه بدنی و تعیین تکالیف درسی جهت تنبیه ممنوع است» اما برای برخورد با تخلفات احتمالی دانش‌آموزان، قانون سلسله مراتبی را بر اساس اصول تربیتی تعیین کرده است که برای تنبیه دانش‌آموزان باید به آن توجه شود.

بر اساس ماده 74 این آئین‌نامه، «قصور و سهل‌انگاری دانش آموزان نسبت به انجام وظایف خود تخلف محسوب می‌شود. مدیر، شورای مدرسه، معاونان و مربیان موظف‌اند قبل از اعمال هر گونه تنبیه از وضع و موقعیت محصل آگاهی یابند و در جستجوی انگیزه و علت تخلف برآیند و نسبت به رفع آن اقدام کنند.» همچنین تنبیه باید به گونه‌ای باشد که دارای اثر اصلاحی بوده و توجه دانش آموز را به اشتباه خود جلب و زمینه‌ مناسب را برای ایجاد رفتار مطلوب در وی فراهم کند. تنبیه باید متکی به یافته‌های علمی و استفاده از الگوهای مناسب تغییر رفتار باشد تا موجب تجری دانش آموز و اصرار وی بر تکرار اشتباه نشود.

پس از طی این مراحل در صورتی که روش‌های تربیتی در دانش‌آموز موثر نباشد، در این صورت ماده 76 آئین‌نامه انضباطی انواع تنبیه برای دانش‌آموزان را تعیین کرده است. بر اساس این ماده «دانش آموزان متخلفی که راهنمایی‌ها و چاره‌جویی‌های تربیتی، در آن‌ها مفید و مؤثر نمی‌افتد، با رعایت تناسب به یکی از روش‌های زیر مورد تنبیه قرار می‌گیرند: 1. تذکر و اخطار شفاهی به طور خصوصی. 2. تذکر و اخطار شفاهی در حضور دانش آموزان کلاس مربوط. 3. تغییر کلاس، در صورت وجود کلاس‌های متعدد در یک پایه با اطلاع ولی دانش‌آموز. 4. اخطار کتبی و اطلاع به ولی دانش‌آموز. 5. اخراج موقت از مدرسه با اطلاع قبلی ولی دانش آموز، حداکثر برای مدت سه روز. 6. انتقال به مدرسه دیگر. » همانطور که به صراحت در این ماده و ماده 77 اشاره شده است، تنبیه بدنی و یا هرگونه توهین و تحقیر دانش‌آموز جایگاهی در اصول تربیتی و آموزشی مدارس نداشته و هیچ کس حق ندارد به استناد تخلف دانش‌آموزان، اقدام به تنبیه آنها کند.

 رسیدگی به تخلف معلمان

یکی از وظایف مدیر مدرسه که در آئین‌نامه انضباطی مدارس نیز به آن اشاره شده است، توجیه همکاران مدرسه در خصوص شرایط تنبیه دانش‌آموزان است. بر اساس ماده 82 آئین‌نامه، مدیر مدرسه موظف است ممنوعیت تنبیه بدنی را تذکر دهد و در صورت مشاهده‌ی تخلف، مراتب را جهت اطلاع و اقدام لازم به اداره آموزش و پرورش منطقه گزارش دهد. در صورتی که یکی از معلمان، مربیان یا یکی از اولیای مدرسه اقدام به تنبیه بدنی یا تحقیر و توهین دانش‌آموزان کند، مدیر مدرسه موظف است گزارش این اقدام را به آموزش و پرورش منطقه اطلاع دهد، آموزش و پرورش نیز موظف با احضار فرد خاطی به تخلف وی رسیدگی و حکم مقتضی در این خصوص را صادر کند.

 جنبه‌های کیفری تنبیه دانش‌آموزان

در خصوص تنبیه دانش‌آموزان همه‌چیز به بررسی تخلف خاطیان در آموزش و پرورش یا برخوردهای اداری با معلم خاطی محدود نمی‌شود و در صورتیکه تنبیه بدنی به حدی باشد که موجب جنایت شود، اولیای دانش‌آموز به عنوان اولیای دم حق دارند تا با مراجعه به دادسرا، مجازات خاطی و حسب مورد قصاص یا دیه جنایت وارد شده را مطالبه کنند.

یکی از مواردی که سبب می‌شود تنبیه دانش آموزان جنایت عمدی تلقی شود، تعریفی است که در بند پ ماده 290 قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 در خصوص جنایات عمدی آورده است. بر اساس این ماده « جنایت عمدی است ... هرگاه مرتکب قصد ارتکاب جنایت واقع شده یا نظیر آن را نداشته و کاری را هم که انجام داده است، نسبت به افراد متعارف نوعاً موجب جنایت واقع شده یا نظیر آن، نمی‌شود لکن درخصوص مجنیٌ‌علیه، به علت بیماری، ضعف، پیری یا هر وضعیت دیگر و یا به علت وضعیت خاص مکانی یا زمانی نوعاً موجب آن جنایت یا نظیر آن می‌شود مشروط بر آنکه مرتکب به وضعیت نامتعارف مجنیٌ‌علیه یا وضعیت خاص مکانی یا زمانی آگاه و متوجه باشد.»

دانش‌آموزان به خصوص دانش‌آموزان ابتدایی یا دوره متوسطه اول به واسطه جثه بدنی ضعیف و کوچکی که دارند، تاب و تحمل کمتری نسبت به یک تنبیهی که ممکن است خیلی هم شدید نباشد، داشته باشند. از سوی دیگر، در شرایطی که معلم یا فرد تنبیه کننده به وضعیت و ضعف دانش‌آموز آگاه است، اما اقدام به تنبیه بدنی وی می‌کند، در این صورت مرتکب جنایت عمدی شده است.

کما اینکه یکی از شدیدترین موارد تنبیه بدنی دانش‌آموزان در سال‌های اخیر مربوط به مرگ مغزی دانش‌آموزی در دی ماه سال 91 بود. معلم وقتی متوجه می‌شود، دانش‌آموزی کتاب‌های خود را در منزل جا گذاشته بود، با عصبانیت کتاب سنگینی را به سر دانش‌آموز می‌کوبد، دانش‌آموز که طاقت ضربه را ندارد به کما می‌رود و بعد از یک هفته فوت می‌کند. بر اساس قانون مجازات اسلامی، در صورتی که جنایت عمدی منجر به قتل شود، مجازات مرتکب قصاص نفس و اگر منجر به جنایت بر اعضا شود، حسب مورد قصاص عضو یا دیه عضو خواهد بود.