کاربردهای قسامه در اثبات قتل

قسامه یکی از راه‌های اثبات وقوع جنایت (قتل و صدمات بدنی) در فقه اسلامی و حقوق کیفری ایران است و در مواردی کاربرد دارد که قاضی مورد قتل یا جراحت وارده را از موارد «لوث» تشخیص دهد؛ لوث به معنای وجود قرائن و دلایلی است که برای اثبات وقوع جرم کافی نبوده اما ظن به راست بودن آن وجود داشته باشد.

ماده 313 قانون مجازات اسلامی مصوب سال 1392 در تعریف قسامه مقرر کرده «قسامه عبارت از سوگندهایی است که در صورت فقدان ادله دیگر به غیر از سوگند منکر و وجود لوث، شاکی برای اثبات جنایت عمدی یا غیرعمدی یا خصوصیات آن و متهم برای دفع اتهام  از خود اقامه می‌کند.»  کاربرد قسامه فقط در جنایات است؛ به این معنا که سایر جرایم با قسامه اثبات نمی‌شوند. همچنین در جنایات علاوه بر اینکه می‌توان از قسامه برای اثبات گناهکاری و نیز بی‌گناهی استفاده کرد، می‌توان خصوصیات جنایت، یعنی عمدی یا غیرعمدی بودن آن را هم اثبات کرد.  از لحاظ سلسله مراتب دلیل، قس امه در درجه پایین‌تری نسبت به اقرار و شهادت قرار دارد و همانطور که ماده 313 قانون مجازات اسلامی تصریح کرده است، در صورت فقدان دلایل دیگر، توسل به قسامه جایز است.

  لوث در قتل

همان‌گونه که گفته شد، ماده 313 قانون مجازات اسلامی مصوب سال 1392، توسل به قس امه را در مورد فقدان دلایل دیگر و وجود لوث جایز می‌داند. ماده 314 در تعریف لوث مقرر می‌کند « لوث عبارت از وجود قرائن و اماراتی است که موجب ظن قاضی به ارتکاب جنایت یا نحوه ارتکاب آن از جانب متهم می‌شود.»  ماده 316 این قانون نیز مقام قضایی را موظف کرده در صورت استناد به قسامه، قرائن و امارات موجب لوث را در حکم خود ذکر کند. در هر حال با توجه به ماده 314 قانون مجازات اسلامی، مصادیق لوث حصری نیست و تمامی قرائن و اماراتی که برای قاضی، ظن به ارتکاب جنایت از جانب را متهم ایجاد کند، از مصادیق لوث محسوب می‌شود. تشخیص لوث نیز با مقام قضایی رسیدگی‌کننده به پرونده است.

  تفاوت‌ قسامه قتل با قس امه جنایت

قسامه قتل با قسامه جنایت، تفاوت‌هایی دارد که یکی از این تفاوت‌ها، از لحاظ تعداد سوگند است؛ در قتل عمدی نصاب قسامه 50 قسم و در قتل‌های غیرعمدی یعنی شبه‌عمد و خطای محض 25 قسم است. این موضوع در حالی است که در جنایات طبق ماده 456 قانون مجازات اسلامی مصوب سال 1392، میزان قسم با توجه به میزان دیه متفاوت است. به عنوان مثال، جنایتی که موجب دیه کامل باشد، با 6 قسم ثابت می‌شود.  در این زمینه، در ماده 336 آمده است «نصاب قسامه در اثبات قتل عمدی، سوگند 50 مرد از خویشاوندان و بستگان مدعی است. با تکرار سوگند قتل ثابت نمی‌شود.» همچنین بر اساس ماده 455 «قتل عمدی موجب دیه، به شرح مقرر در باب قصاص با قسم 50 مرد و قتل غیرعمدی با قسم 25 مرد، تنها در صورت حصول لوث و فقدان ادله دیگر غیر از سوگند منکر، اثبات می‌شود.»  همچنین در قسامه قتل، با تکرار سوگند، قتل ثابت نمی‌شود؛ در حالی که در جراحات یا جنایات طبق تبصره یک ماده 456 قانون مجازات اسلامی، در صورت نبودن نفرات لازم، مجنی‌علیه خواه مرد باشد خواه زن می‌تواند به همان اندازه قسم‌ها را تکرار کند.

  تفاوت قسامه قتل با جنایت از جهت اثبات قصاص

تفاوت دیگر قسامه قتل با جنایت، از جهت اثبات قصاص است. در قسامه قتل در صورتی که سوگند با نصاب بوده و شرایط آن کامل باشد، قصاص ثابت می‌شود اما در جراحات با قسامه، فقط دیه ثابت می‌شود. ماده 456 قانون مجازات اسلامی تاکید می‌کند که مجنی‌علیه در جنایت بر اعضا می‌تواند با اقامه قسامه جنایت مورد ادعا را اثبات و دیه آن را مطالبه کند اما حق قصاص با آن ثابت نمی‌شود.

تفاوت دیگر قسامه قتل با قسامه جنایت، از حیث سوگند خوردن یا سوگند نخوردن مجنی‌علیه است. در قسامه قتل، شاکی یا متهم می‌توانند یکی از سوگندخوردگان باشند (ماده 337 قانون مجازات اسلامی) اما در قسامه جراحات، مجنی‌علیه الزاما باید یکی از سوگندخورندگان باشد (ماده 456 همان قانون)

  مهلت اجرای قسامه در جنایات غیرعمدی

در خصوص مهلت اجرای قسامه در جنایات غیرعمدی، این پرسش مطرح می‌شود که اگر مدعی نتواند در مهلت تعیین‌شده 50 نفر را حاضر کند، آیا مهلت اجرای قسامه تمدید می‌شود یا خیر؟ که در پاسخ باید گفت طبق ماده 318 قانون مجازات اسلامی، در جنایات غیرعمدی، متهم بدون سپردن تأمین و در جنایات عمدی با سپردن تأمین مناسب آزاد می‌شود اما حق اقامه یا مطالبه قسامه برای شاکی محفوظ است و سه ماه به او مهلت داده می‌شود و اگر در این مهلت اقامه قسامه نکرد یا آن را از متهم مطالبه نکرد، از تأمین اخذشده رفع اثر خواهد شد. در مورد تمدید مهلت نیز سخنی در قانون نیامده است.

  نحوه اجرای قسامه

در خصوص نحوه اجرای قسامه باید گفت که در صورت حصول لوث، ابتدا از متهم، برای نفی اتهام از وی، دلیل مطالبه می‌شود و اگر دلیلی ارایه شد، نوبت به قسامه شاکی نمی‌رسد و متهم تبرئه می‌شود.   در غیر این صورت، با ثبوت لوث، شاکی می‌تواند اقامه قسامه کرده یا از متهم درخواست قسامه کند که این موضوع نیز شامل موارد و حالاتی است.  در شکل نخست، شاکی قسامه را با نصاب معتبر آن اقامه می‌کند؛ در این حالت، حق شاکی ولو قصاص ثابت می‌شود. در حالت دوم، شاکی از متهم درخواست قسامه می‌کند؛ که در این حالت نیز طبق ماده 319 قانون مجازات اسلامی، اگر متهم قسامه را با نصاب معتبر آن اقامه کرد، تبرئه شده و در صورت خودداری متهم از اقامه قسامه، وی محکوم به پرداخت دیه می‌شود .  در حالت سوم، نه خود شاکی اقامه قسامه کرده و نه آن را از متهم مطالبه می‌کند؛ در این حالت، طبق ماده 318 این قانون، در جنایات غیرعمدی متهم بدون سپردن تأمین و در جنایات عمدی با سپردن تأمین مناسب آزاد می‌شود اما حق اقامه یا مطالبه قسامه برای شاکی محفوظ است و سه ماه به او مهلت داده می‌شود و اگر در این مهلت، اقامه قسامه نکرد یا از متهم آن را مطالبه نکرد، از تأمین اخذشده رفع اثر می‌شود.