قتل عمد و دفاع نامتناسب

کتاب نشست‌‌های نقد و بررسی آرای قضایی «قتل عمد و دفاع نامتناسب» توسط دکتر «مجید صادق‌نژاد» تدوین شد و از سوی مرکز مطبوعات و انتشارات قوه‌قضاییه منتشر شده است.

کتابچه نشست‌‌های نقد و بررسی آرای قضایی «قتل عمد و دفاع نامتناسب» توسط دکتر «مجید صادق‌نژاد» در پژوهشکده استخراج و مطالعات رویه قضایی پژوهشگاه قوه‌قضاییه تهیه و تدوین شد و مرکز مطبوعات و انتشارات قوه‌قضاییه در سال 1396 آن را منتشر کرده است.

برای مواقعی که جان و مال و ناموس افراد جامعه مورد تجاوز قرار می‌گیرد و حکومت امکان مداخله به نحوی ممکن و معقول را برای دفع این تجاوز ندارد، در فقه و قوانین موضوعه ابزار‌های بازدارنده‌ای بیان شده است. اولین عامل، مراقبت همگانی بر اساس آموزه نهی از منکر است و عامل دوم برای بازدارندگی مجرم (از تجاوز)، دفاع مشروع است که البته باید برای جلوگیری از سوءاستفاده از این حق، باید ضمانت اجرایی وجود داشته باشد تا عمل مدافع، از میزان متعارف تجاوز نکند.

یکی از شروط مشروعیت دفاع این است که دفاع باید با تجاوز و خطر تناسب داشته باشد. بنا بر برخی نظرات، تناسب بدین معنی است که بین صدمه احتمالی ناشی از تعرض و صدمه‌ای که برای پرهیز از آن ضروری است، ارتباط منطقی وجود داشته باشد.

نکته مهم درباره اصل تناسب این است که تناسب با تساوی برابر نیست. به عبارت دیگر، تناسب لزوماً به منزله همانندی آلات و ابزاری که طرفین به کار می‌برند، نیست بلکه منظور از شرط تناسب این است که اقدامات دفاعی از نظر کمیت نباید بیش از حدی باشد که برای دفع حمله ضرورت دارد یعنی مدافع حق ندارد برای راندن ضرباتی که به قصد صدمه جزیی متوجه او است، به قتل متجاوز دست بزند.

اصولاً دفاع نامتناسب دفاعی است که از حد ضرورت فراتر رفته و شرط تناسب دفاع را می‌توان مکمل شرط ضرورت دانست بنابراین قانونگذار از مدافع انتظار دارد لزوم دفاع را تشخیص دهد و بعد میزان خطر را بسنجد و عمل متناسب را به اندازه‌‌ای که تعرض یا تهاجم را متوقف کند از خود نشان دهد. اهمیت این موضوع به ویژه در این رابطه است که بین محاکم در خصوص احراز شرط تناسب اختلاف نظر و رویه وجود دارد. از این‌رو، شایسته است تا شرط تناسب در دفاع مشروع و چگونگی احراز آن در پرونده‌های کیفری و همچنین ضمانت اجرای تخلف از این شرط، بازپژوهی شود.

در همین راستا، پژوهشگاه قوه‌قضاییه مبادرت به تشکیل جلسه‌ای در مرکز آموزش قضات تهران با رویکرد نقد و تحلیل رأی قضایی کرد و در خصوص شرط تناسب در دفاع مشروع و نحوه‌ احراز آن، بحث و تبادل نظر صورت گرفت که مهمترین مباحثی که در این جلسه مورد بررسی قرار گرفت عبارت است از بیان شروط دفاع مشروع با توجه به قانون مجازات اسلامی 1392؛ بررسی شرط تناسب و ملاک‌های احراز آن در دفاع مشروع؛ بیان مشکلات عملی در رسیدگی به پرونده‌های دفاع مشروع و بررسی متناسب یا نامتناسب بودن دفاع در پرونده مورد بحث است.