شرایط تحقق انواع سرقت در قانون

یکی از باورهای نادرست در میان برخی از مردم این است که مجازات جرم سرقت طبق قانون مجازات اسلامی، قطع دست سارق است اما خوب است بدانیم که این دیدگاه باید تعدیل و اصلاح شود. ازاین‌رو، به بررسی صورت‌های مختلف جرم سرقت می‌پردازیم.

سرقت عبارت است از ربودن مال متعلق به دیگری. در قانون مجازات اسلامی، سرقت به دو نوع حدی و تعزیری تقسیم می‌شود. سرقت حدی نوعی از سرقت است که ویژگی‌ها، ضوابط و مجازات آن را قرآن و روایات فقهی مشخص کرده‌اند و برای تحقق آن لازم است که 14 شرط به‌طور توأم وجود داشته باشد. (ماده 268 قانون مجازات اسلامی مصوب سال 1391) مجازات چنین سرقتی برای بار نخست عبارت است از قطع چهار انگشت دست راست سارق (ماده 278 این قانون) اگر حتی یکی از شروط چهارده‌گانه وجود نداشته باشد، سرقت از نوع حدی نبوده و امکان اجرای مجازات قطع دست وجود ندارد. در این ‌حالت، سرقت از نوع تعزیری است و مجازات آن بسته به نوع سرقت، متفاوت خواهد بود. در این نوشتار به بررسی صورت‌های مختلف جرم سرقت می‌پردازیم.

 سرقت دارای 5 شرط

اولین و شدیدترین نوع سرقت از حیث مجازات پس ‌از سرقت حدی، عبارت است از سرقتی که در ماده 651 بخش تعزیرات قانون مجازات اسلامی مصوب سال 1375 به آن اشاره شده ‌است. مطابق این ماده «هرگاه سرقت جامع شرایط سرقت حدی نباشد، ولی دارای تمام 5 شرط ذیل باشد، مرتکب به تحمل حبس از 5 تا 20 سال و تا 74 ضربه شلاق محکوم می‌شود: سرقت در شب واقع شده باشد (منظور از شب، بازه‌ زمانی غروب آفتاب تا طلوع خورشید است. یعنی زمانی که هوا تاریک است)؛ سارقان دو نفر یا بیشتر باشند؛ یک یا چند نفر از آنان حامل سلاح ظاهر یا مخفی باشند (خواه از سلاح خود در عملیات سرقت استفاده کرده باشند، خواه نه و خواه سلاح‌شان فشنگ داشته باشد یا نه. البته سلاح باید واقعی و غیرتقلبی باشد)؛ سارق یا سارقان از دیوار بالا رفته یا حرز (یعنی مکانی که مال دزدیده‌شده معمولا‍ً در آنجا نگهداری می‌شود) را شکسته یا کلید ساختگی به کار برده یا اینکه عنوان یا لباس مستخدم دولت را اختیار کرده یا برخلاف حقیقت خود را مأمور دولت قلمداد کرده یا در جایی که محل سکنا یا مهیا برای سکنا یا توابع آن است، سرقت کرده ‌باشند؛ همچنین در ضمنِ سرقت، کسی را آزار یا تهدید کرده باشند.

طبق تبصره این ماده، منظور از سلاح عبارت است از انواع اسلحه‌ گرم از قبیل تفنگ و نارنجک؛ انواع اسلحه‌ سرد از قبیل قمه، شمشیر، کارد، چاقو و پنجه بوکس؛ انواع اسلحه‌ سرد جنگی از قبیل کاردهای سنگری متداول در نیروهای مسلّح یا مشابه آنها و سرنیزه‌های قابل نصب بر روی تفنگ همچنین انواع اسلحه‌ شکاری شامل تفنگ‌های ساچمه‌زنی، تفنگ‌های مخصوص بی‌هوش‌کردن جان‌داران و تفنگ‌های ویژه‌ شکار حیوانات آب‌زی.

بنابراین اشیا و وسایلی مانند چوب‌دستی، قلوه‌سنگ، اسید، سرنگ، اسپری فلفل و نظایر آنها عرفاً سلاح محسوب نمی‌شوند.

 سرقت مسلحانه‌ گروهی و شبانه (دارای 3 شرط)

همچنین مطابق ماده 654 این قانون، «هرگاه سرقت در شب واقع شده باشد و سارقان دو نفر یا بیشتر باشند و لااقل یک نفر از آنان حامل سلاح ظاهر یا مخفی باشد، مجازات مرتکب یا مرتکبان، حبس از 5 تا 15 سال و شلاق تا 74 ضربه است.»

نکاتی که در خصوص سلاح در توضیح سرقت نوع قبل گفته شد، در اینجا نیز وجود دارد؛ به علاوه آن ‌که اگر سارق خود را به سلاحی که در محل مورد سرقت وجود دارد مسلح کند، باز هم سرقت، مسلحانه خواهد بود.

 سرقت صرفاً مسلحانه یا صرفاً همراه با آزار (دارای یک شرط)

مطابق ماده 652 بخش تعزیرات قانون مجازات اسلامی نیز «هرگاه سرقت، همراه آزار باشد یا سارق، مسلح باشد به حبس از 3 ماه تا 10 سال و شلاق تا 74 ضربه محکوم می‌شود و اگر جراحتی نیز واقع شده باشد، علاوه‌ بر مجازات وارد کردن جراحت، به حداکثر حبس و شلاق مذکور در این ماده محکوم می‌شود.»

شدت آزار در تحقق این نوع سرقت مهم نیست. از طرفی تهدید کردن صاحب مال به هر وسیله‌ای نیز نوعی آزار روحی وی تلقی می‌شود و سرقت را به سرقت همراه با آزار تبدیل می‌کند.

علاوه ‌بر این، لازم نیست آزار یا تهدید فقط نسبت به صاحب مال باشد، بلکه اگر سارق، فرزند یا همسر یا مستخدم صاحب مال را نیز مورد آزار یا تهدید قرار دهد، سرقت وی از نوع سرقت توأم با آزار خواهد بود.

همچنین آزار رساندن یا تهدید کردن توسط یکی از سارقان، ظاهراً سرقت کل افراد شرکت‌کننده در سرقت را سرقت همراه آزار می‌کند؛ اما ملاک همراه آزار بودن سرقت، از زمانی است که عملیات سرقت شروع می‌شود تا زمانی که سرقت خاتمه می‌یابد و آزار پس ‌از سرقت، مشمول این ماده نیست.

نکته دیگر اینکه اگر سارق از طرف یکی از افراد حاضر در محل مورد حمله و ضرب ‌و شتم قرار گیرد و برای دفاع از جان خود، به کسی صدمه و آزاری برساند، این سرقت، سرقت همراه آزار نخواهد بود.

 راهزنی

راهزنی یا به اصطلاح قطع طریق، نوع خاصی از سرقت است که در آن سارقان معمولاً بیش از یک نفر بوده و در کمین نشسته است تا فردی از مکان مورد نظر آنها عبور کند؛ سپس جلوی وی را گرفته و با تهدید و خشونت، مالی را از وی طلب می‌کنند.

مطابق ماده 653 بخش تعزیرات قانون مجازات اسلامی، «هرکس در راه‌ها و شوارع به نحوی از انحا مرتکب راهزنی شود، به 3 تا 15 سال حبس و شلاق تا 74 ضربه محکوم می‌شود»

 کیف‌زنی یا جیب‌بری

در کیف‌زنی یا جیب‌بری به عنوان نوعی از سرقت، مالی که دزدیده می‌شود، همراه قربانی است. سارق، در لحظه‌ای که قربانی توجه کافی ندارد، مالی را به‌طور مخفیانه از جیب یا کیف وی می‌رباید.

این نوع از سرقت در اتوبوس‌ها، متروها و مکان‌های شلوغ، بسیار شایع بوده و مجازات آن بنا به ماده 657 قانون مذکور، حبس از یک تا 5 سال و شلاق تا 74 ضربه خواهد بود.

 سرقت از محل تصادف یا مناطق حادثه‌زده

به گزارش مهداد، با توجه به اهمیت خدمت‌رسانی به مناطق حادثه‌دیده و بررسی صحنه‌‌ تصادف، مجازات سرقت در چنین مواردی که شایع نیز است، از سرقت ساده در سایر محل‌ها بیشتر است.

طبق ماده 658 بخش تعزیرات قانون مجازات اسلامی، هرگاه سرقت در مناطق سیل‌زده یا زلزله‌زده یا جنگی یا دچار آتش‌سوزی (و هر منطقه‌ای که بلای طبیعی یا انسانی دشواری را تجربه می‌کند) یا در محل تصادف رانندگی صورت پذیرد و دارای شرایط سرقت حدی نباشد، مرتکب به مجازات حبس از یک تا 5 سال و تا 74 ضربه شلاق محکوم می‌شود.

 سرقت دارای یک شرط خاص

همچنین بر اساس ماده 656 این قانون، در صورتی که سرقت دارای شرایط چهارده‌گانه‌‌‌ سرقت حدی نبوده و دارای یکی از شرایط زیر باشد، مرتکب به حبس از 6 ماه تا 3 سال و تا 74 ضربه شلاق محکوم می‌شود: سرقت در جایی که محل سکونت یا مهیا برای سکونت یا در توابع آن یا در محل‌های عمومی از قبیل مسجد یا حمام و غیر این‌هاست، واقع شود؛ سرقت در جایی واقع شود که به‌ واسطه‌ درخت یا بوته یا پرچین یا نرده محافظت شده ‌باشد و سارق این موانع را از بین برده باشد؛ در صورتی که سرقت در شب واقع شود؛ در صورتی که سارقان بیش از یک نفر باشند همچنین در صورتی که سارق مستخدم بوده و مال صاحب‌کار خود را دزدیده باشد یا مال فرد دیگری را که در منزل وی بوده است، دزدیده یا از محل کار وی دزدی کرده باشد.

 سرقت ساده

اگر سرقت، دارای هیچ‌ یک از شرایط لازم که در هفت سرقت قبلی از آنها یاد کردیم نباشد، سرقت ساده خواهد بود و مجازات آن مطابق ماده 661 بخش تعزیرات قانون مجازات اسلامی مصوب سال 1375، بیش ‌از 3 ماه تا 2 سال و تا 74 ضربه شلاق خواهد بود.

لازم به ذکر است که سرقت از موزه‌ها یا اماکن تاریخی و مذهبی نیز در قانون به‌طور جداگانه آمده و حبس ‌از یک تا 5 سال برای آنها در نظر گرفته شده ‌است. (ماده 559 بخش تعزیرات قانون مجازات اسلامی) همچنین سرقت وسایل مورد استفاده‌ عمومی دارای یک تا 5 سال حبس (ماده 659 این قانون) و نیز استفاده‌ غیرمجاز از آب، برق، گاز، تلفن و فاضلاب بدون پرداخت حق انشعاب نیز دارای جریمه نقدی به میزان تا دو برابر خسارت وارده است (ماده 660 بخش تعزیرات قانون مجازات اسلامی)

همان‌طور که مشاهده کردیم، جرم سرقت تنوع زیادی داشته و مجازات هر یک نیز به‌صورت جداگانه در قانون ذکر شده ‌است. بنابراین، این تلقی که مجازات سرقت در فقه صرفاً قطع چهار انگشت است، باید اصلاح و تعدیل شود زیرا جمع ‌شدن هر 14 شرط سرقت حدی معمولا نادر بوده و احراز همه‌ آنها دشوار است؛ خصوصاً آن‌ که مطابق قواعد فقهی، در صورتی که قاضی در تحقق یکی از این شروط شک و تردید داشته باشد، باید از مجازات قطع انگشتان صرف‌نظر کرده و (با تطبیق عمل بر یکی از مصادیق سرقت تعزیری) مجازات دیگری تعیین کند.