آشنایی با مقررات فرزند خواندگی در حقوق ایران

در حقوق ایران راه‌هایی پیش‌بینی شده است تا افرادی که متقاضی نگهداری از کودکان بی‌سرپرست هستند، بتوانند با کمک نهادهای دولتی سرپرستی این کودکان را بر عهده بگیرند.

سازمان بهزیستی، متولی امور سرپرستی کودکان بی‌سرپرست و بد‌سرپرست و در واقع فرزندخواندگی است و تمام اقدامات و هماهنگی‌های مربوطه از طریق این سازمان به عمل می‌آید. حال باید دید چه کسانی می‌توانند برای سرپرستی کودکان و نوجوانان درخواست بدهند؟

مطابق قوانین کنونی ایران سه دسته از افراد می‌توانند پذیرش سرپرستی کودکان و نوجوانان را تقاضا کنند:

نخست، زن و شوهری که 5 سال از تاریخ ازدواج آنها گذشته باشد و صاحب فرزند نشده باشند: حداقل یکی از زن یا شوهر باید بیشتر از 30 سال سن داشته باشند. همچنین در صورتی که هنوز 5 سال از ازدواج این افراد نگذشته باشد اما با تشخیص پزشک قانونی امکان بچه‌دار شدن نداشته باشند، می‌توانند تقاضای پذیرش سرپرستی کودکان و نوجوانان را ارایه بدهند.

دوم، زن و شوهر دارای فرزند: البته حداقل یکی از آنها باید بیشتر از 30 سال سن داشته باشد. سوم، دختران و زنان بدون همسر در صورتی که حداقل 30 سال سن داشته باشند، می‌توانند به تنهایی، پذیرش سرپرستی کودکان و نوجوانان را تقاضا کنند.

قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست مصوب سال 1392 علاوه بر کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست، کودکان و نوجوانان بدسرپرست را نیز شامل شده و سن فرزندخواندگی را هم به 16 سال افزایش داده است. در این قانون، شرط فرزنددار نشدن متقاضیان وجود ندارد و با تولد نوزاد جدید در خانواده، حکم فرزندخواندگی فسخ نخواهد شد.

مطابق اصول قانونی ایران، فرزند خوانده از پدرخوانده و مادرخوانده خود ارث نمی‌برد، حتی اگر آنها هیچ وارث قانونی دیگری نداشته باشند. همچنین، با اصلاح قانون، ایرانیان متقاضی مقیم خارج از کشور هم می‌توانند با مراجعه به کنسولگری تقاضای فرزندخوانده کنند و در صورت فرزندخواندگی زیر 3 سال، برای مادر مرخصی 3 ماهه با حقوق در نظر گرفته می‌شود.

از میان سه دسته متقاضیان، اولویت ابتدا با زن و شوهر بدون فرزند، سپس با زنان و دختران بدون همسر و در نهایت با زن و شوهری است که فرزند داشته باشند. اگر کودک اقوام و بستگانی داشته باشد اصولا اولویت سرپرستی با این اقوام و بستگان است؛ حتی اگر برخی شرایط قانونی را نداشته باشند. این امر بسته به تشخیص دادگاه و مصلحت کودک یا نوجوان است.

اگر دختران و زنان بدون همسر (سرپرست منحصر) تصمیم به ازدواج بگیرند، باید مشخصات فرد مورد نظر خود را به دادگاه اعلام کنند. سازمان بهزیستی نیز باید گزارش ازدواج را به دادگاه ارایه کند. در این صورت دادگاه با بررسی پرونده، در خصوص ادامه سرپرستی به‌صورت مشترک یا فسخ سرپرستی تصمیم می‌گیرد.  دختران و زنان بدون همسر تنها می‌توانند سرپرستی کودک یا نوجوان دختر بالای دو سال را بر عهده بگیرند.

 شرایط سرپرستان

مطابق قوانین کنونی ایران، متقاضیان سرپرستی کودک یا نوجوان باید دارای شرایط زیر باشند:

محجور نباشند؛ یعنی طبق قانون بتوانند امور مالی و غیرمالی خود را در کمال صحت عقل انجام دهند و خود نیازمند سرپرست نباشند.

محکومیت کیفری مؤثر نداشته باشند؛ به همین دلیل ارایه گواهی عدم سوءپیشینه کیفری برای افراد متقاضی ضروری است. همچنین متقاضیان سرپرستی کودک یا نوجوان، باید سلامت جسمی و روانی و توانایی عملی لازم برای نگهداری و تربیت کودکان و نوجوانان تحت سرپرستی خود را داشته باشند. همچنین نباید به بیماری‌های واگیردارد یا صعب‌العلاج مبتلا یا به مواد مخدر، روان‌گردان و مشروبات الکلی اعتیاد داشته باشند.متقاضیان سرپرستی کودک یا نوجوان باید صلاحیت اخلاقی داشته باشند؛ معتقد به یکی از ادیان به‌رسمیت‌ شناخته‌شده در ایران باشند (مسلمان، مسیحی، کلیمی یا زرتشتی باشند) و تمکن مالی داشته باشند.

 کدام کودکان و نوجوانان را می‌توان به سرپرستی سپرد؟

در حال حاضر کودکان و نوجوانانی را می‌توان به سرپرستی قبول کرد که زیر 16 سال سن داشته و دارای یکی از شرایط زیر باشند: امکان شناخت پدر، مادر و جد (پدربزرگ) پدری آنها وجود نداشته باشد؛ هیچ کدام از پدر، مادر یا جد پدری آنها زنده نباشند؛ کودکان و نوجوانانی که سرپرستی آنها از سوی دادگاه به بهزیستی سپرده شده است و تا دو سال بعد از آن پدر، مادر یا جد پدری آنان برای سرپرستی به بهزیستی مراجعه نکرده باشد همچنین هر گاه پدر، مادر یا جد پدری هیچ کدام صلاحیت سرپرستی از کودک را نداشته باشند، می‌توان آنها ره به سرپرستی سپرد.

 روند سرپرستی

در حال حاضر در برخی استان‌ها به‌صورت آزمایشی، متقاضیان می‌توانند به‌صورت اینترنتی و با مراجعه به پایگاه اینترنتی سازمان بهزیستی (سامانه فرزندخواندگی) مشخصات خود را ثبت و سرپرستی کودکان و نوجونان را تقاضا کنند. در غیر این صورت متقاضی باید به سازمان بهزیستی محل سکونت خود مراجعه و فرم‌های مربوطه در این زمینه را پر کند. پس از بررسی اولیه مدارک، متقاضی به مشاور سازمان معرفی خواهد شد. سپس شرایط این افراد مطابق با قانون مورد بررسی قرار می‌گیرد و در صورت واجد شرایط بودن در لیست انتظار برای انتخاب کودک قرار می‌گیرند.  پس از اینکه نوبت این افراد شد و کودک یا نوجوان مورد نظر را انتخاب کردند، دادگاه برای این افراد حکم موقت سرپرستی به مدت 6 ماه صادر می‌کند. در تمام این مدت‌ - قبل و بعد از صدور حکم سرپرستی موقت- کارشناس سازمان بهزیستی می‌تواند به محل زندگی متقاضی مراجعه و نسبت به وجود یا عدم وجود شرایط مناسب و قانونی برای سرپرستی اظهارنظر کند. در مدت سرپرستی موقت اسامی پدر یا مادر وارد شناسنامه کودک یا نوجوان نخواهد شد و دادگاه در صورت صلاحدید می‌تواند این حکم سرپرستی را لغو کند. اما پس از اینکه حکم سرپرستی دائم از سوی دادگاه صادر شد، سرپرستان می‌توانند برای وارد کردن نام خود در شناسنامه کودک به اداره‌های ثبت احوال مراجعه کنند.

 تمکن مالی سرپرستان

متقاضایان سرپرستی موظف هستند تمامی هزینه‌های مربوط به نگهداری و تربیت و تحصیل افراد تحت سرپرستی خود را متحمل شوند. از آنجایی که این وظیفه و تعهد حتی پس از فوت سرپرست نیز تا تعیین سرپرستان جدید بر عهده سرپرست است، بنابراین سرپرست باید خود را در یکی از شرکت‌های بیمه، به نفع کودک یا نوجوان تحت سرپرستی بیمه عمر کند. مطابق قانون، تکلیف سرپرستان در خصوص نگهداری، تربیت و نفقه در برابر کودک یا نوجوان تحت سرپرست همان تکالیف والدین در مقابل فرزندان خود است. علاوه بر این، مطابق قانون پس از طی روال اداری و قانونی برای پذیرش سرپرستی و برای دایمی شدن حکم سرپرستی، متقاضی سرپرستی باید بخشی از اموال و حقوق خود را به کودک یا نوجوان تحت سرپرستی منتقل کند. تشخیص اینکه چه مالی و به چه میزان باید به کودک منتقل شود اصولا بر عهده دادگاه است اما معمولا این کار از طریق تملیک تمام یا بخشی از یک ملک به نام کودک انجام می‌پذیرد.

دلیل وجود این مقرره قانونی آن است که مطابق اصول اسلامی و قانونی ما، فرزندخوانده از پدرخوانده و مادرخوانده خود ارث نمی‌برد؛ حتی اگر پدرخوانده یا مادرخوانده هیچ وارث قانونی دیگری نداشته باشند. به همین دلیل قانونگذار برای حمایت از این کودکان و نوجوانان این مقرره را قرار داده است تا در صورتی که اتفاقی برای هر یک از سرپرستان بیفتد کودک بدون حمایت و پشتوانه مالی نماند.

 برخی آثار حقوقی فرزندخواندگی

حضانت و تربیت: نگاهداری و تربیت کودکان تحت سرپرستی بر عهده سرپرستان است. هزینه حضانت در وهله اول با پدرخوانده است و در صورت فوت او بر عهده مادرخوانده خواهد بود. هزینه حضانت نوعی نفقه محسوب می‌شود که حکم ویژه‏ای دارد و به همین دلیل فقط بر عهده پدر و مادر است.

اداره اموال و نمایندگی قانونی فرزندخوانده: اداره اموال و نمایندگی کودک صغیر بر عهده سرپرست است، مگر آنکه دادگاه ترتیب دیگری اتخاذ کند. سرپرستی پدرخوانده نوعی نمایندگی قانونی یا ولایت خاص است. یعنی این سمت، ثابت و غیرقابل انتقال نیست و در هنگام صدور حکم سرپرستی، دادگاه می‏تواند اداره اموال و نمایندگی از کودک را به مادرخوانده یا شخص دیگری محول کند و اولویتی در این زمینه وجود ندارد.

 بطلان فرزندخواندگی

جدایی زوج سرپرست یا فوت یکی از آنها موجب بطلان سرپرستی نخواهد شد، ولی ممکن است نسبت به حکم قطعی سرپرستی اعتراض شود و خواهان با ارایه مدارکی ثابت کند که پدر یا مادر حقیقی کودک است. در این صورت پس از احراز صحت ادعای معترض حکم سرپرستی ابطال خواهد شد.

 فسخ فرزندخواندگی

الف) فسخ سرپرستی به درخواست مقام قضایی: ممکن است زوج سرپرست یا یکی از آنها شایستگی لازم برای نگاهداری کودک تحت سرپرستی را از دست بدهد.  ب) فسخ سرپرستی به درخواست سرپرست: ممکن است سوءرفتار شدید فرزندخوانده سبب شود که ادامه سرپرستی برای زوج سرپرست یا یکی از آنها را غیرقابل تحمل کند یا توانایی مالی، جسمی یا روحی از زوج سرپرست سلب شود. ج) فسخ سرپرستی با توافق زوج سرپرست و پدر و مادر واقعی کودک یا توافق فرزندخوانده و زوج سرپرست: چنانچه فرزندخوانده کبیر شود، دادگاه قبل از صدور حکم فسخ سرپرستی در هر مورد سعی خواهد کرد که اقدامات لازم را در جهت بقای سرپرستی به عمل آورد و در صورت عدم موفقیت، حکم فسخ سرپرستی را صادر می‌کند.