بسته حقوقی برای آشنایی با حقوق کودکان در مقابل آزار، به کودک آزاری نه بگویید

گروه حقوق و اجتماع- به گزارش مرکز آمار ایران روزانه 20 مورد کودک آزاری به مراجع رسمی کشور گزارش می‌شود، البته بسیاری معتقدند که ابعاد واقعی پدیده کودک آزاری به دلیل نهان بودن در خانواده‌ها، قابل شناسایی نیست. برای آشنایی با قوانین پیشگیری و برخورد قانونگذار با این اتفاق ناخوشایند خواندن این گزارش را که در گفتوگو با «سید علی کاظمی» قاضی دادگستری و پژوهشگر حقوق کودکان تحریر شده است را به شما توصیه می‌کنیم.

با تعریف کودک آزاری آشنا شوید

در قانون تعریف واضح و دقیقی از کودک آزاری وجود ندارد و تعریفی که از کودک آزاری داریم عمدتا در کتابهای مربوط به کودکان آمده است. کودک آزاری در اصطلاح به آن دست رفتارهایی گفته می‌شود که به سلامت جسمی، روانی، رشد فردی و اجتماعی یا شان انسانی کودک لطمه وارد می‌کند. بنابراین کودک آزاری در کنار سایر رفتارهای آزار رسانی مانند خشونت، بهره‌برداری، سوء رفتار و ... قرار می‌گیرد که تعاریف متعددی دارد و مفهوم آن در چند سال اخیر که موضوع حقوق کودک مطرح شده است بیش از قبل مورد توجه قرار گرفته است.

چه عواملی منجر به کودک‌آزاری می‌شود؟

کودک آزاری را معمولا به سه دسته تقسیم میکنند؛ دسته اول، دلایلی که ناشی از شخصیت طفل است مانند وضعیت، خود کودک از جهت جنسیت یا معلولیت و امثال این‌ها و باعث شود که کودکی در معرض آزار قرار گیرد؛ برای مثال کودکانی که بیش فعال هستند نسبت به کودکانی که نرمال هستند بیشتر مورد آزار قرار می‌گیرند؛ یا کودکانی که صبورتر هستند ممکن است بیشتر از بقیه کودکان مورد آزار قرار بگیرند. شخصیت کودک و وضعیت جسمی، روانی و روحی او قطعا تاثیر زیادی در مورد آزار قرار گرفتن دارند. دسته دوم، عوامل مربوط به خانواده کودک است.

این عوامل ناشی از مشکلات مربوط به خانواده های نابسامان و آشفته است که باعث می‌شوند کودک آزاری اتفاق بیفتد. همچنین برخی خانواده ایی که فقر مادی یا معنوی هستند بیشتر از بقیه کودکشان را مورد آزار قرار می‌دهند. البته گاهی اوقات برعکس آن هم اتفاق می‌افتد و در خانواده‌هایی که رفاه بالا دارند نیز کودک آزاری مشاهده شده است و این دسته از خانواده‌ها آزارهای مخصوص به خود را دارند. در کنار این‌ها برخی والدین معتاد یا بیمار نیز به کودک آزاری می‌پردازند.

بستر سوم، مسایل اجتماعی اقتصادی است؛ به این صورت که وضعیت‌های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و حقوقی نیز می‌توانند به کودک آزاری منجر شوند. در بعد حقوقی، مسامحه نظام تقنینی یا بدنه اجرایی در موضوع رسیدگی به کودک آزاری و پیشگیری و برخورد با آن می‌تواند باعث کودکی آزاری در جامعه شود.

مصادیق کودک آزاری در جهان

در دو نظام متفاوت، کودک‌آزاری را به چهاردسته تقسیم بندی می‌کنند؛ در نظام اول کودک آزاری ناشی از مسامحه یا غفلت که به معنای بی توجهی یا سهل انگاری است، از کودک آزاری عمدی جدا می‌شود. در این تقسیم بندی کودک آزاری را یا عمدی می‌دانند یا سهوی و بنابراین عمدی را به چهاردسته و سهوی را نیز به چهاردسته (جسمی، ذهنی، عاطفی و اقتصادی اجتماعی) تقسیم‌بندی می‌کنند. اما در نظام دوم که بیشتر در کشورهای اروپایی ملاک عمل برای قضاوت درباره کودک آزاری است، کودک آزاری عمدی و سهوی را با هم ادغام کرده‌اند و هردو را یکی می‌دانند؛ در این تقسیم بندی کودک آزاری سهوی پنجمین نوع کودک آزاری محسوب می‌شود، (جسمی، ذهنی، عاطفی و اقتصادی اجتماعی، سهوی). در کشور ما در لایحه جدیدی که در این زمینه نوشته شده است دو مبنای کودک آزاری عمدی و سهوی را از یکدیگر جدا شده است؛ زیرا اراده در ارتکاب جرم برای قانونگذار نقش مهمی دارد و بنابراین آزار از غفلت و بی توجهی جدا می‌شود.

انواع آزار رساندن به کودکان

برای اینکه با مفهوم انواع مختلف کودک آزاری بیشتر آشنا شوید، خوب است بدانید که اولین نوع آن یعنی «کودک آزاری جسمی» به معنای رفتارهایی است که به طور بالقوه یا بالفعل باعث آسیب رسیدن به جسم کودک شوند و معمولا این رفتارها عمدی و با سوءنیت همراه هستند. مواردی مانند شلاق زدن، لگد زدن، پرت کردن، کوباندن، خفه کردن، گاز گرفتن و رفتارهایی از این دست را کودک آزاری جسمی می‌دانند؛ که بعد از بی توجهی از شایع‌ترین انواع کودک آزاری به شمار می‌آیند؛ شاید بپرسید علت آن چیست؟ علت اینکه کودک آزاری جسمی شایع‌ترین نوع کودک آزاری است، این است که این کار برای تنبیه کودکان مورد استفاده قرار می‌گیرد. نوع دیگر از «کودک آزاری عاطفی» است.

در این نوع آزارهایی که باعث می‌شود کودک سلامت روحی، روانی و اخلاقی خود را از دست بدهد و معمولا بیشتر از سوی افرادی به کودک وارد می‌شود که تسلط بیشتری بر او دارند مانند والدین یا اشخاصی که در ارتباط نزدیک با کودک هستند. این نوع از کودک آزاری را می‌توان در رفتارهایی مانند تهدید کردن، ترساندن، تبعیض قایل شدن، مورد تمسخر قرار دادن، سرزنش کردن، تحقیر کردن، محدود یا انکار کردن کودک می‌توان مشاهده کرد. در «کودک آزاری جنسی» کودک مجبور به انجام فعالیت جنسی می‌شود که برایش غیرقابل درک، غیر قانونی و غیرشرعی است. در این نوع آزار کودک را به نقض ارزش‌های اجتماعی و اخلاقی وادار می‌کنند و از مصادیق آن فریب کودک برای شرکت در رفتار جنسی غیرقانونی یا استفاده و بهره کشی از او در رفتارهای جنسی و فحشاء، یا اجبار به شرکت کودک در تهیه مطالب هرزه و امثال آن است. این مصادیق از جهت عمق آسیبی که در کودک به وجود می‌آورد با انواع دیگر کودک آزاری قابل مقایسه نیست اما می‌توان گفت کودک آزاری جنسی در جامعه ما بسیار کمتر از انواع دیگر آن وجود دارد. در پایان می‌خواهیم به کودک آزاری غیر عمد یا سهوی اشاره کنیم. در این نوع از آزار کودکان، بی توجهی و سهل انگاری در برآورده کردن نیازهای اساسی کودک مانند تغذیه، آموزش، مسکن، رشد عاطفی کودک و رفتارهایی مانند این، باعث آسیب رساندن به کودک و در واقع آزار او می‌شود. برای مثال اگر یکی از والدین کودک دارویی که برای خود استفاده می‌کند را در دسترس کودک قرار دهد و کودک با خوردن آن دچار مشکل شود، این عمل کودک آزاری سهوی محسوب می‌شود و مانند سایر کودک آزاری‌ها مجازات دارد. متأسفانه کودک آزاری سهوی در جامعه ما شایع است.

کودک آزاران مجازات می‌شوند

در زمینه کودک آزاری در کشور ما قانونگذار در دوحوزه به برخورد با آن پرداخته است؛ در قوانین کیفری، قانون منسجمی تحت عنوان «قانون حمایت از کودکان و نوجوانان» مصوب سال 1381 وجود دارد در 9 ماده به حمایت از این قشر جامعه پرداخته است؛ در ماده1 این قانون آمده است: «کلیه‌ اشخاصی‌ که‌ به‌ سن‌ هجده‌ سال‌ تمام‌ هجری‌ شمسی‌ نرسیده‌اند از حمایت‌های‌ قانونی‌ مذکور در این‌ قانون، بهره‌مند می‌شوند» و می‌توان گفت که یکی از بهترین مزایای این قانون همین ماده است؛ زیرا همه کودکان و نوجوانان زیر 18 سال را تحت حمایت خود قرار می‌دهد.

در ماده‌ 2 این قانون آمده است: «هر نوع‌ اذیت‌ و آزار کودکان‌ و نوجوانان‌ که‌ موجب‌ شود به‌ آنان‌ صدمه‌ جسمانی‌ یا روانی‌ و اخلاقی‌ وارد شود و سلامت‌ جسم‌ یا روان‌ آنان‌ را به‌ مخاطره‌ اندازد ممنوع‌ است» و در ادامه در ماده‌ 3 مقرر شده است که : «هر گونه‌ خرید، فروش، بهره‌کشی‌ و به‌کارگیری‌ کودکان‌ به‌ منظور ارتکاب‌ اعمال‌ خلاف‌ از قبیل‌ قاچاق، ممنوع‌ و مرتکب، حسب‌ مورد علاوه‌ بر جبران‌ خسارات‌ وارده‌ به‌ شش‌ ماه‌ تا یک‌ سال‌ زندان‌ و یا به‌ جزای‌ نقدی‌ از ده‌ میلیون‌ (000/000/10) ریال‌ تا بیست‌ میلیون‌ (000/000/20) ریال‌ محکوم‌ خواهد شد». ماده 4 این قانون می‌گوید: «هر گونه‌ صدمه‌ و اذیت‌ و آزار و شکنجه‌ جسمی‌ و روحی‌ کودکان‌ و نادیده‌ گرفتن‌ عمدی‌ سلامت‌ و بهداشت‌ روانی‌ و جسمی‌ و ممانعت‌ از تحصیل‌ آنان‌ ممنوع‌ و مرتکب‌ به‌ سه‌ ماه‌ و یک‌ روز تا شش‌ ماه‌ حبس‌ و یا تا ده‌ میلیون‌ (000/000/10) ریال‌ جزای‌ نقدی‌ محکوم‌ می‌گردد.» در ماده‌ 5 از قانون حمایت از کودکان و نوجوانان نیز آمده است : «کودک‌ آزاری‌ از جرائم‌ عمومی‌ بوده‌ و احتیاج‌ به‌ شکایت‌ شاکی‌ خصوصی‌ ندارد و دادستان به عنوان مدعی‌العموم باید این جرم را پی‌گیری کند.» و در ماده‌ 6 قانونگذار تاکید کرده است: «کلیه‌ افراد و مؤ‌سسات‌ و مراکزی‌ که‌ به‌ نحوی‌ مسئولیت‌ نگاهداری‌ و سرپرستی‌ کودکان‌ را بر عهده‌ دارند، مکلفند به‌ محض‌ مشاهده‌ موارد کودک‌ آزاری‌ مراتب‌ را جهت‌ پیگرد قانونی‌ مرتکب‌ و اتخاذ تصمیمی‌ مقتضی‌ به‌ مقامات‌ صالح‌ قضائی‌ اعلام‌ نمایند تخلف‌ از این‌ تکلیف‌ موجب‌ حبس‌ تا شش‌ ماه‌ یا جزای‌ نقدی‌ تا پنج‌ میلیون‌ (000/000/5) ریال‌ خواهد بود.»

در ادامه در ماده‌ 7 آمده است: «اقدامات‌ تربیتی‌ در چارچوب‌ ماده‌ (59) قانون‌ مجازات‌ اسلامی‌ مصوب‌ 7/9/1370 و ماده‌ (1179) قانون‌ مدنی‌ مصوب‌ 19/1/1314 از شمول‌ این‌ قانون‌ مستثنی‌ است و در ماده‌ 8 مقرر شده است : »اگر جرائم‌ موضوع‌ این‌ قانون‌ مشمول‌ عناوین‌ دیگر قانونی‌ شود یا در قوانین‌ دیگر حد یا مجازات‌ سنگین‌تری‌ برای‌ آنها مقرر شده‌ باشد، حسب‌ مورد، حد شرعی‌ یا مجازات‌ اشد اعمال‌ خواهد شد؛ و در نهایت در ماده 9 این قانون آمده است: «از تاریخ‌ تصویب‌ این‌ قانون‌ کلیه‌ مقررات‌ مغایر با آن‌ ملغی‌ الاثر می‌گردد.» البته در قانون مجازات اسلامی، قانون جرایم رایانه ای، قانون مربوط به تخلفات جرایم و مجازات‌های مربوط به اسناد سجلی و شناسنامه، در قانون مربوط به تهیه و تکثیر آثار غیرمجاز سمعی و بصری و حتی در قانون قاچاق انسان نیز به کودک‌آزاری اشاره شده و قانونگذار برای آن مجازات‌هایی در نظر گرفته است.

چطور به کودک آزاری نه بگوییم؟

برای اینکه بتوان کودک آزاری را در جامعه به حداقل رساند، باید رویکردی ملی نسبت به موضوع کودک آزاری و مقابله با آن داشت. برای پیشگیری از این نوع از آزار انسانی، اول باید آمار صحیحی از آن داشته باشیم که اکنون این آمار در دسترس ما نیست یا آمارهای موجود کامل نیستند.

همچنین اتخاذ تدابیر و سیاست‌های ملی نسبت به کودک آزاری توسط یک نهاد ملی می‌تواند در پیشگیری و کاهش آن در جامعه بسیار اثر گذار باشد. نباید فراموش کرد که بی توجهی به کودکان که حدود یک سوم از جمعیت کشور ما را به خود اختصاص داد اند و آینده کشور به دست آنان ساخته می‌شود، عواقب بسیار بدی خواهد داشت.