اجرت المثل حقی کمتر شناخته شده برای زنان

زندگی مشترک آسان نیست و زحماتی که بانوان برای آن می‌کشند نیز کم نیست؛ از بچه‌داری گرفته تا خانه‌داری و کار‌هایی از این قبیل که شاید بیشتر ساعات روز را پر کند. زمانی اوضاع برای خانم خانه سخت‌تر می‌شود که شریک زندگی قدر زحمات وی را نداند و فقط انتظار کار داشته باشد. اما شرع و البته قانون چشم خود را بر این زحمات نبسته و در شرع و قانون حقی برای زنان به رسمیت شناخته شده است که به آنان اجازه می‌دهد به دلیل کار‌هایی که در خانه انجام می‌دهند از همسر خود پول دریافت کنند. این حق نه نفقه است نه مهریه؛ بلکه «اجرت‌المثل» نام دارد؛ حقی که به زنان اجازه می‌دهد دستمزد زحماتشان را بگیرند. تا پیش از تصویب تبصره ماده 336 قانون مدنی در سال 1385، شرایط گرفتن اجرت‌المثل دشوار بود، اما اکنون قانون‌گذار به‌نفع بانوان تغییراتی در قانون اعمال کرده است.

شرایط احقاق یک حق

در ابتدا گفتن این نکته ضروری است که هر کاری اجرت‌المثل ندارد؛ زنان برای عملی می‌توانند حق خود را بگیرند که شرعا به عهده آنان نباشد. به‌ عنوان نمونه زن موظف است که وظایف زناشویی خود را در قبال همسر انجام دهد، پس به دلیل انجام این وظایف نمی‌توان تقاضای مبلغی به ‌عنوان اجرت‌المثل کرد؛ اما مثلا زنی که از پدر و مادر همسر خود نگهداری می‌کند، مادری که به‌ فرزند خود شیر می‌دهد، زنی که در خانه به پخت‌و‌پز و نگهداری فرزندان می‌پردازد، می‌توانند اجرت‌المثل بخواهند.

در این موضوع عرف نقش بسزایی ایفا می کند، یعنی در دریافت اجرت‌المثل باید به منطقه و عرفی که در آن رایج است، توجه کرد. مثلا اگر در یک روستا، نگهداری زن از مادر شوهر خود، وظیفه‌ای است که اکثر خانم‌های آن روستا انجام می‌دهند و گرفتن دستمزد برای این کار از نظر عرف پسندیده نیست، در این منطقه زن برای نگهداری از مادر شوهر خود نمی‌تواند تقاضای اجرت‌المثل کند.

سومین شرط دریافت اجرت‌المثل این است که کار باید به دستور شوهر انجام شود. به عبارت دیگر، مثلاً شوهر باید از زن خود بخواهد که لباس‌هایش را بشوید؛ بنا‌براین اگر زن با میل درونی و بدون اینکه شوهرش کاری را از او بخواهد، آن را انجام دهد، دیگر نمی‌تواند به‌ دلیل آن کار تقاضای اجرت‌المثل کند.

قبل از همه اینها زن باید از ابتدا انتظار گرفتن دستمزد برای انجام آن کار را داشته و قصد مجانی انجام دادن کار را نداشته باشد. پس اگر زنی در آغاز کاری را با نیتی مثلا برای رضای خدا یا کمک به خانواده انجام دهد و قصد گرفتن دستمزد را نداشته باشد، هنگام طلاق نمی‌تواند تقاضای اجرت‌المثل کند.

این را نیز باید به یاد داشت که زن برای دریافت اجرت‌المثل حتما باید به دادگاه مراجعه کرده و این حق را از دادگاه طلب کند. پس در صورتی که زن این درخواست را نداشته باشد دادگاه وارد موضوع نمی‌شود و شوهر را مجبور به پرداخت آن نمی‌کند.

نکته دیگر این است که در سال 1385 و پس از تصویب تبصره ماده 336 قانون مدنی، زمان گرفتن اجرت‌المثل تغییر کرد؛ تا قبل از این زنان فقط هنگام طلاق می‌توانستند تقاضای اجرت‌المثل کنند؛ اما بعد از این تاریح زنان در طول زندگی مشترک می‌توانند با رجوع به دادگاه خانواده و ارائه دادخواست، اجرت‌المثل خود را طلب کنند.

مبلغ اجرت‌المثل

در صورت درخواست اجرت‌المثل از سوی زن، پس از اینکه دادگاه مطمئن شد که همه شرایط وجود دارد، موضوع را به کارشناسی ارجاع می‌دهد. کارشناس نیز با توجه به تعداد سال‌هایی که از زندگی مشترک می‌گذرد و کارهایی که زن در طول زندگی انجام داده است میزان اجرت‌المثل را معین می‌کند. در این بین نکاتی وجود دارد؛ برای نمونه زنان شاغل به دلیل اینکه زمان کمتری را در خانه گذرانده‌اند، اجرت‌المثل کمتری می‌گیرند. همچنین در تعیین اجرت‌المثل شأن خانوادگی زن قبل از ازدواج و مسایلی از این قبیل نقش دارد. به همین دلیل در آرای دادگاه‌ها، مبالغ متفاوتی به‌عنوان اجرت‌المثل تعیین می‌شود و در قانون هیچ سقفی برای آن در نظر گرفته نشده است. به طور کلی هر دادگاه با توجه به شرایط زندگی هر شخص میزانی متفاوت را برای مبلغ اجرت‌المثل در نظر می‌گیرد؛ بنابراین برای اجرت‌المثل هیچ عدد معینی را نمی‌توان در نظر گرفت.

تضمین دریافت یک حق

هنگام طلاق تا وقتی که مرد تمام حقوق مالی زن از جمله مهریه، نفقه و اجرت‌المثل را پرداخت نکند، طلاق ثبت نخواهد شد. اما گفتن این نکته نیز ضروری است که اجرت‌المثل مانند مهریه ضمانت اجرای کیفری ندارد؛ یعنی زن نمی‌تواند همسر خود را به‌ دلیل ندادن اجرت‌‌المثل به زندان بیندازد. نکته مهم دیگری که اشاره به آن ضروری به نظر می‌رسد این است که زن فقط در زمان زنده بودن همسرش می‌تواند درخواست اجرت‌المثل کند؛ به‌عبارت دیگر، پس از مرگ همسر نمی‌‌توان از وراث او تقاضای مبلغی به‌عنوان اجرت‌المثل کرد.

جایگزین اجرت‌المثل

حتی اگر شرایطی که برای اجرت‌المثل بیان شد وجود نداشت و زنی هنگام طلاق دستمزد زحماتی را که در خانه مرد متحمل شده است مطالبه کرد، باز هم برای جبران بخشی از زحمات او در خانه مشترک راهی وجود دارد. با توجه به تبصره 6 ماده واحده مربوط به طلاق، دادگاه با توجه به سال‌های زندگی مشترک و کارهایی که زن در منزل شوهر انجام داده است و توانایی مالی مرد، مبلغی را تعیین می‌کند که به آن نحله (بخشش) می‌گویند. اما برای گرفتن نحله هنگام طلاق، اولاً، مرد باید در خواست طلاق کرده باشد، ثانیاً طلاق به دلیل بد رفتاری و تخلف زن از وظایف خویش نباشد و قول و قرار‌های دیگری در مورد مسایل مالی که در زمان عقد بین آنها نیز وجود نداشته باشد؛ اگر این شرایط وجود داشت زن به جای اجرت‌المثل می‌تواند نحله دریافت کند.

البته قانون حمایت از خانواده به‌ تازگی تصویب شده است و به‌ جز مقررات مربوط به خانواده در قانون مدنی بیشتر قوانین و مقررات مرتبط نسخ و بی‌اعتبار شده است؛ اما یکی از مقرره های قانونی که هنوز اعتبار خود را حفظ کرده همین تبصره‌ای است که درباره نحله به آن اشاره کردیم.

رویه‌های مختلف قضات

مقررات مربوط به اجرت‌المثل و نحله عموماً دقیق و جزیی بیان نشده است و این وضع باعث شده است که رویه‌های قضات در تعیین نحله و اجرت‌المثل متفاوت باشد. قضاتی اکنون هستند که به‌هیچ عنوان رای به پرداخت اجرت‌المثل صادر نمی‌کنند. دلیل آنها این است که شرط پرداخت اجرت‌المثل نداشتن قصد تبرع از سوی زن است؛ یعنی زن باید از همان ابتدا انجام کارهای منزل را به شرط دریافت مابه‌ازایی انجام داده باشد و کمتر کسی در ابتدای زندگی چنین هدفی دارد بنابراین عملاً شرایط قانونی پرداخت اجرت‌المثل فراهم نیست. در مقابل بیشتر قضات در صورت مطالبه اجرت‌المثل و وجود شرایط آن رای به پرداخت اجرت‌المثل صادر می‌کنند.

درباره نحله بدانید

این را به یاد داشته باشید که هیچ مردی نمی‌تواند همسرش را بعد از سال‌ها زندگی مشترک، بدون پرداخت حقوق وی طلاق بدهد و راهش را بکشد و برود. اگر شرایط لازم وجود داشته باشد، باید از میان اجرت‌المثل ایام زوجیت یا نحله، یکی را بپردازد. نِحـلِه به کسر «ن» در معانی، هدیه، آیین، مذهب و عقیده آمده است. بعضی از فقها نحله را همان مهریه می‌دانند و با استناد به آیه چهارم سوره نساء: «و اتو النساء صدقاتهن نحله» مهریه را بخششی از سوی مرد برای زن می‌دانند. باید به این نکته دقت کنید که اکنون، نحله در صورتی شرعاً و قانوناً به زوجه تعلق می‌گیرد که شرایط تعلق اجرت‌المثل ایام زوجیت فراهم نباشد.