نگاهی حقوقی به فعالیت هیات های مذهبی

 نباید دایره حقوق آن قدر گسترده شود که در همه امور جامعه سرک بکشد. با اینکه دایره قوانین و مقررات باید محدود به امور لازم و ضروری باشد، در عمل تنظیم مقررات مربوط به امور مختلف جامعه باعث شده است که کمتر موضوعی وجود داشته باشد که قانون یا مقرره‌ای در مورد آن تصویب نشده باشد یا اینکه حقوق برای آن راهکار و توصیه‌هایی نداشته باشد.

محرم نیز جزو شئون مذهبی ما شیعیان است؛عظمت عزاداری ایام محرم و شرکت عموم مردم در این مراسم باعث شده است که موضوع از زاویه قانونی و حقوقی نیز مورد توجه قرار گیرد. یکی از موضوعاتی که جای بررسی دارد ساماندهی هیات‌های عزاداری است.

در کنار برگزاری پرشکوه ایام عزاداری امام سوم شیعیان، در چند روز اخیر، رسانه‌ها اخباری را در مورد برخی انحرافات در برگزاری مراسم محرم منتشر کردند که جای حیرت داشت. از جمله آنها اسامی عجیبی بود که برای برخی هیات‌های عزاداری انتخاب شده بود. این اتفاقات موضوع ساماندهی هیات‌های مذهبی را بار دیگر مورد توجه قرار می‌دهد.

ساماندهی عزاداری ایام محرم، از گذشته‌های دور، بدون دخالت دولت، با مدیریت هیات‌های مذهبی انجام می‌شده که به‌صورت خودجوش و متشکل از معتمدان محلی به برنامه‌ریزی مراسم عزاداری می‌پرداخته‌اند. این هیات‌ها هم‌اکنون نیز با همان نفوذ و اختیار در ایام محرم فعال هستند با این تفاوت که اکنون، نهادهایی نیز در این باره به فعالیت مشغول است.

یک کارشناس حقوق عمومی در این خصوص می‌گوید: در صورتی که ارتباط مناسبی میان هیات‌های مردمی مذهبی و سازمان‌های دولتی مربوط ایجاد شود، ظرفیت‌های فراوانی به فعلیت خواهد رسید. هیات‌ها ظرفیت بسیار بالایی دارند که به آن توجه نشده است؛ در حقیقت می‌توان آنها را نوعی سازمان مردم‌نهاد خاص و مقطعی دانست که در ایام سوگواری و مراسم مذهبی فعال می‌شوند.

سید محمدحسین تفضلی خاطرنشان می‌کند: اگر سازمان مردم‌نهاد را به صورت کلی، سازمانی بدانیم که مستقیما بخشی از ساختار دولت محسوب نمی‌شود، اما نقش بسیار مهمی به عنوان واسطه بین مردم و قوای حاکم و حتی خود جامعه ایفا می‌کند، بنابراین می‌توانیم هیات‌های مذهبی را نوعی سازمان مردم‌نهاد به شمار آوریم که از گروهی از ارادتمندان ائمه‌اطهار(ع) تشکیل می‌شود و برای اداره امور مربوط به عزاداری امام حسین (ع) فعالیت می‌کنند. با این تعریف، بیشتر به اهمیت و جایگاه هیات‌های مذهبی آگاه می‌شویم.

این کارشناس حقوقی می‌گوید: آنچه در خصوص برخی انحرافات در دوران عزاداری محرم گفته می‌شود می‌تواند به آسانی از طریق خود این تشکل‌های مردمی برطرف شود. این موضوع برای اولین بار نیست که مطرح می‌شود. پیش از این، بارها، تلاش‌هایی برای ثبت و ساماندهی هیات‌های مذهبی انجام شده است. سازمان تبلیغات اسلامی نیز در این خصوص فعالیت‌های انجام داده و این تلاش‌ها در جریان است. وی ادامه می‌دهد: اداره کل تشکل‌های دینی، بخشی از معاونت امور فرهنگی و تبلیغ سازمان تبلیغات اسلامی است که وظیفه سازماندهی و نظارت بر فعالیت هیات‌‌های را بر عهده دارد. سازمان تبلیغات اسلامی، با احراز حداقلی از شرایط، اقدام به ثبت هیات‌های مذهبی می‌کند.

تفضلی در خصوص رابطه بین دولت و سازمان‌های مردم‌نهاد توضیح می‌دهد: انتظار می‌رود که نقش دولت بسیار محدود و در حد نظارت و هدایت باشد که در خصوص هیات‌های مذهبی نیز باید چنین سیاستی وجود داشته باشد. این هدایت و نظارت، در رفع انحرافات و کژی‌های برخی هیات‌ها در برگزاری مراسم سوگواری می‌تواند موثر باشد.

ظرفیت بزرگی در این زمینه وجود دارد که با فعال شدن آن، می‌توان مطمئن بود اقداماتی که در مبارزه با خرافات می‌شود، زیربنایی و ادامه‌دار باشد و نه موقتی و مقطعی. با وجود این، مشکلاتی نیز به چشم می‌خورد؛ وجود ده‌ها هزار از هیئت در کشور، دشواری وظیفه این اداره کل را به خوبی نشان می‌دهد، زیرا اولا این تشکل‌ها به لحاظ فرهنگی یکسان نیستند و از سوی دیگر، مردم‌نهاد هستند و اگر با ظرافت و دقت خاص با آنها

رفتار نشود، یا متلاشی می‌شوند یا شور و تحرک ناشی از مردمی بودنشان از بین می‌رود.

اکنون در عمل، کار ساماندهی هیات‌های مذهبی در سازمان تبلیغات اسلامی شروع شده و در جریان است اما برای آنکه ظرفیت‌های این سازمان‌ها محقق شود، نیاز به جدیت و برنامه‌ریزی ویژه است. این ظرفیت بخصوص در مبارزه با انحرافات و آفات عزاداری ایام محرم، اهمیت ویژه‌ای دارد.

ظرفیت‌های رسانه‌ای مساجد

یک کارشناس حقوق فرهنگی نیز به ظرفیت‌های مساجد به عنوان رسانه اشاره می‌کند و می‌گوید: انقلاب اسلامی ایران از مسجد آغاز شد، در مساجد تقویت شد و دوام و بقای آن در مساجد تضمین می‌شود. مسجد رسانه‌ تاثیرگذار در نظام جمهوری اسلامی ایران است و از آن بالاتر، آن را رسانه اسلام نام گذاشته‌اند. رسانه‌های نوپدید، نه‌تنها نتوانسته‌اند این رسانه را کم‌اثر کنند بلکه، آن را تکمیل کرده‌اند. منبر وعظ و خطابه، در ایام سوگواری امام حسین(ع) مورد استقبال و توجه بیشتری نیز قرار می‌گیرد و قدرت این رسانه بیشتر و بیشتر می‌شود.

محسن داوری توضیح می‌دهد: رسانه یک واسطه عینی و عملی در فرآیند برقراری ارتباط به شمار می‌رود و وسیله‌ای برای نقل و انتقال اطلاعات است. بر اساس تعاریفی که از رسانه می‌شود، می‌توان مسجد و منبر و وعظ و خطابه را به عنوان رسانه شناخت. این رسانه در اسلام و در کشور ما تاثیر ویژه دارد و در ماه محرم، توجه به این رسانه دوچندان می‌شود. شهید مطهری گام‌های آغازین را در معرفی منبر به عنوان «رکنی از ارکان اجتماعی و دینی» برداشت. او سال‏ها قبل از پیروزی انقلاب در آغاز یکی از منبرهای خود گفت: موضوع سخن امشب و فرداشب، خطابه و منبر است. شهید مطهری به جایگاه رسانه مسجد، واقف بود و پس از وی نیز، بر این مهم بسیار تاکید شده است.

در حال حاضر هر سال در ابتدای محرم، تعداد زیادی از روحانیان برای برپاکردن باشکوه‌تر ایام عزاداری امام حسین(ع) رهسپار مناطق مختلف کشور می‌شوند و بدین ترتیب هر سال پیام عاشورا از رسانه مسجد تکرار می‌شود تا در عمق جان شیعیان جلا یابد.

ویژگی‌های پیام مساجد

اما چه چیز در مسجد وجود دارد که آن را تبدیل به یک رسانه متمایز و اثرگذار می‌کند؟ داوری در پاسخ به این سوال توضیح می‌دهد: مسجد را یکی از موثرترین رسانه‌های آیینی می‌دانند که می‌تواند به عنوان رسانه اصلی جریان‌ها و اتفاقات بزرگ قرار گیرد چرا که در این رسانه فرستنده پیام دارای وجاهت دینی متاثر از جایگاه سنتی و الهی مسجد و دارای اعتبار است؛ یعنی منبع پیام به ذات خود معتبر است و گیرنده آن به واسطه وجاهت منبع و اعتباری که برای آن قائل است درصد بسیار بالایی از سخنان منبری را قبول می‌کند. به همین دلیل، رسانه مسجد هرچند ممکن است طیف وسیعی از مخاطبان را از نظر تعداد در بر نگیرد، از عمق نفوذ بالایی برخوردار است. از سوی دیگر، ضعف محدود بودن دایره مخاطب، با کمک دیگر رسانه‌ها جبران و بدین ترتیب کارکرد یک رسانه با دیگر رسانه‌ها تکمیل می‌شود. نکته دیگری که می‌توان در مورد رسانه مسجد برشمرد، کنترل و توجه به بازخوردهای مخاطبان است. این رسانه این امکان را برای فرستنده پیام فراهم کند و ارایه پیام را تغییر دهد. بدین ترتیب با توجه به شرایط و بازخوردهای گیرنده پیام، شکل و قالب تغییر می‌کند. همین ویژگی مسجد و برجسته‌تر شدن آن در ایام محرم است که باعث شده از آن به عنوان عنصر بقا و دوام اسلام یاد شود.

این کارشناس حقوق فرهنگی در پایان اضافه می‌کند: هر چند ممکن است چنین تلقی شود که با وجود وسایل ارتباط جمعی پیشرفته امروزى، این نقش مساجد، اهمیت قبلی خود را از دست داده است ولی گسترش مساجد در تمامی نقاط شهری و روستایی از یک ‌سو و از سوی دیگر،‌ حرمت، ‌قداست و معنویت خاصی که مسجد نزد مسلمانان دارد، سبب شده است تا مساجد نقش مهم و غیر قابل انکار خود را در این کارکرد ایفا کنند.