وضیعیت حقوقی تابعیت کشتیرانی

 سفرهای دریایی بین‌المللی معمولا طولانی است و گاه چندین هفته و چندین ماه طول می‌کشد. در این مدت مسافران و سرنشینان در کشتی بر روی آب شناورند و آب‌های بین‌المللی و سرزمینی کشورهای مختلف را طی می‌کنند. آنها ممکن است از ملیت‌های مختلفی باشند.

در این میان این سوال مطرح می‌شود که سرنشینان کشتی باید از چه قواعدی تبعیت کنند؟ کشتی تابع مقررات کدام کشور است؟ فرزندی که در کشتی بدنیا می‌آید تابعیت کجا را دارد؟ برای بررسی چنین موضوعاتی که معمولا در سفرهای دریایی پیش می‌آید به گفت‌وگو با دکتر بهشید ارفع‌نیا، حقوقدان و عضو هیات مدیره کانون وکلای دادگستری مرکز پرداخته‌ایم.

هویت و تابعیت کشتی چگونه تعیین می‌شود؟

در قوانین ایران ماده‌ای را که می‌توان در این خصوص به آن استناد کرد ماده 1 قانون دریایی مصوب 1343 است. این ماده در بند 1 اعلام داشته است هر کشتی دریاپیما (حتی در حال ساختمان) که متعلق به اتباع ایرانی باشد و بر طبق مقررات این قانون به ثبت برسد، می‌تواند تابعیت ایرانی و حق بر افراشتن پرچم ملی ایران را داشته باشد. البته بند 1 این ماده ظرفیت غیر خالص ثبت شده را حداقل 25 تن ذکر کرده است و در خصوص تعلق کشتی به اشخاص ایرانی اشاره می‌کند، در صورتی که کشتی متعلق به شرکت ایرانی (اشخاص حقوقی) باشد باید سهام آن با نام بوده و حداقل 51 درصد سرمایه واقعی آن متعلق به اتباع ایرانی باشد. بعلاوه بند 2 ماده 1 کشتی‌های نفت‌کش را که به امر تولید و یا تصفیه یا حمل و نقل نفت خام یا گاز یا محصولات نفتی اشتغال دارند، از رعایت حد نصاب مقرر در این ماده معاف می‌کند و اعلام می‌دارد این کشتی‌ها می‌توانند بنا به درخواست ذینفع و موافقت سازمان بنادر و کشتیرانی به ثبت رسیده و تابعیت ایران را تحصیل کنند.همچنین به موجب ماده 5 قانون دریایی هر کشتی که در ایران ساخته می‌شود و ظرفیت آن حداقل 25 تن باشد، تا وقتی که سازنده کشتی، آن را تحویل نداده است، کشتی ایرانی تلقی می‌شود.

اگر درون یک کشتی در آب‌های آزاد جرمی ‌رخ دهد، مسئولیت با چه کشوری است؟

از آنجا که اصولا کشتی متعلق به یک کشور جزو خاک آن کشور محسوب می‌شود، بنابراین جرمی‌که درون کشتی مربوط به یک کشور رخ دهد، آن جرم واقع شده در خاک آن کشور محسوب می‌شود، به خصوص اگر کشتی در آب‌های آزاد باشد. اما هر گاه کشتی در ساحل یک کشور باشد جزء خاک کشور صاحب پرچم (پرچم افراشته Flag Flown) به حساب نمی‌آید، بلکه جزء خاک کشوری که ساحل در آن قرار دارد، است و هر واقعه‌ای که در آن اتفاق بیفتد، مانند این است که در خاک کشور اخیر‌الذکر اتفاق افتاده باشد.

قرارداد 1958 ژنو در ماده 5 خود می‌گوید: هر دولتی باید شرایط اعطای تابعیت خود به کشتی‌ها، ثبت آنها در قلمرو حکومت خود و اعطای حق برافراشتن پرچم خود را بر کشتی‌ها تعیین کند و نظارت خود را نسبت به مسایل اداری و فنی و اجتماعی کشتی‌هایی که پرچم آن را افراشته‌اند و بنابراین تابعیت او را دارند، اعمال کند و اسنادی در این مورد برای آنها صادر کند.

قانون حاکم بر اموال درون کشتی چیست؟

داشتن بارنامه دریایی معمولا به منزله مالک بودن کالا است و دارنده آن حق دارد در بندر مقصد کالا را تحویل بگیرد و در طول سفر دریایی می‌تواند با انتقال بارنامه، کالا را به دیگری تحویل دهد. یک بارنامه دریایی از نظر قانونی اولا- دلیل وجود قرارداد حمل و نقل تلقی می‌شود. ثانیا- سند رسید کالای حمل شده است ثالثا- سند مالکیت کالا است و بدون آن معمولا تحویل کالا میسر نیست. بارنامه در مورد اول با قرارداد اجاره کشتی مشابه است. اما در مورد دوم و سوم کاملا با قرارداد اجاره کشتی متفاوت است، به این معنی که زمانی که مستاجر فرستنده کالا نیز باشد، معمولا بارنامه دریایی فقط رسید کالا و سند مالکیت آن محسوب می‌شود. معمولا بارنامه در سه یا چهار نسخه تنظیم می‌شود. نماینده فرستنده کالا، بارنامه را جهت امضا برای نماینده مالک کشتی (کارگزاربارگیری) ارسال می‌کند و او در مقابل وصول کرایه حمل به نفع متصدی بارگیری، بارنامه را امضا می‌کند و به نسبت خدمات انجام شده مبلغی را از مالک دریافت می‌کند. نسبی بودن این دریافت باعث می‌شود که کارگزار جهت دریافت مبلغ بیشتر، کشتی را با حداکثر ظرفیت بارگیری کند.

قراردادهای فروش و حمل کالا از طریق دریا معمولا به صور زیر است:

1- قرارداد سیف CIF

در این نوع قرارداد فروشنده مکلف است کالا را در مقصد با پرداخت حق بیمه و کرایه حمل تحویل دهد.

2- قرارداد فوب Fob

در این قرارداد مسئولیت فروشنده فقط تا تحویل کالا به جرثقیل کشتی است و حق بیمه و کرایه و سایر هزینه های حمل و نقل به عهده خریدار است.

3- قرارداد تحویل در انبارفروشنده

در این قرارداد خریدار کالا را از انبار فروشنده تحویل می‌گیرد و خود نسبت به حمل و نقل آن اقدام می‌کند.

فرستنده کالا معمولا کالا را علیه حوادث دریایی، جنگ و غیره بیمه می‌کند. بیمه دریایی به تجار اجازه می‌دهد که با اطمینان بیشتری به تجارت بپردازند. گیرنده کالا در زمان دریافت آن در بندر تخلیه، می‌تواند جهت اطمینان از سالم بودن کالا، نماینده شرکت بیمه را به محل دعوت کند، تا پس از بازدید، گواهی صادر کند. در صورتی که گیرنده در تحویل گرفتن کالا تاخیر یا غفلت کند، فرمانده کشتی با حصول شرایطی می‌تواند بار را تخلیه کند و به انبار بسپارد یا با در نظر گرفتن منافع مالک کالا، آن را به جای دیگری حمل کند.

وضعیت قراردادهای اجاره کشتی چگونه است؟

طرفین قرارداد آزادی کامل دارند که نوع و فرم قرارداد را به نحوی که تمایل دارند انتخاب کنند. قرارداد اجاره کشتی که فرستنده کالا با مالک کشتی برای حمل کالا تنظیم می‌کند (Charter-Party)سه نوع است‌:

1- اجاره کشتی برای مدت معین یا اجاره زمانی

2- اجاره کامل کشتی یا بخشی از آن برای سفر معین یا اجاره سفری

3- اجاره کشتی به صورت لخت یا دربست که فرستنده کالا جانشین مالک کشتی می‌گردد

در دو نوع اجاره اول و دوم به مستاجر حق داده می‌شود تا کالای خود را با کشتی حمل کند، اما کنترل و اداره کشتی به وی منتقل نمی‌شود بلکه مالک کشتی از طریق فرمانده و کارکنان کشتی، کنترل و اداره کشتی را به عهده دارد. اما در اجاره نوع سوم مستاجر آذوقه و مایحتاج کشتی را تهیه کرده و فرمانده و کارکنان کشتی و به تبع آنها کنترل کشتی در اختیار او قرار می‌گیرد و مالک کشتی در قبال کالاهای بارگیری شده، تا زمانی که کشتی در اجاره مستاجر است مسئولیتی ندارد و به طور خلاصه می‌توان گفت در اجاره کشتی به صورت لخت فرمانده کشتی نماینده مستاجر است. بنابراین باید مشخص شود که فرمانده کشتی تحت اداره و استخدام کدام یک از طرفین،یعنی مالک کشتی یا مستاجر است. در قرارداد اجاره نفت‌کش‌ها، در حال حاضر بیشتر معمول است که قرارداد اجاره، کنترل کشتی را به عهده مستاجر می‌گذارد.