ضرورت حفاظت از کودکان در فضای اینترنت

 کودک هزاره سوم این سعادت را داشته است که از همان سال‌های خردسالی با فناوری‌های حیرت‌انگیز آشنا ‌شود؛ او خیلی سریع با دسترسی به ابزارهایی چون رایانه‌های شخصی و تلفن‌های همراه هوشمند به فضای اینترنت راه پیدا می‌کند و بخش قابل توجهی از هویت خود را تحت تاثیر فضای مجازی شکل می‌دهد.

در سراسر جهان کودکان و نوجوانان بخشی از اوقات خود را به درگیر شدن با بازی‌های آنلاین می‌گذرانند و گاه از شبکه‌های اجتماعی برای آشنایی با همسن‌و‌سال‌های خود و آزمودن چگونگی ارتباط با دیگران استفاده می‌کنند. بی‌تردید فراگیر بودن تکنولوژی‌های مربوط به فضای مجازی محدود کردن دسترسی کودکان و نوجوانان را به امری ناممکن تبدیل می‌کند. رایانه‌های خانگی و تلفن‌های هوشمند به سهولت در دسترس طیف وسیعی از کودکان در بسیاری از نقاط جهان است و دریچه‌ای به سمت دنیایی ناشناخته را برای آنها باز می‌کند.‌

حضور کودک در چنین جهان گسترده‌ای مزایا و کارکردهای مثبتی دارد؛ دسترسی کودک به جریان عظیم گردش اطلاعات، امکان آشنایی وی با بسیاری از ناشناخته‌ها را فراهم می‌کند. اما از سوی دیگر تجربه حدود دو دهه حضور اینترنت در جوامع انسانی نشان می‌دهد که همه چیز به کیفیتی که در نگاه اول به نظر می‌رسد نیست و استفاده از این فضای مجازی می‌تواند آسیب‌ها و گاه خطرهایی را برای کاربران، به خصوص کاربران آسیب‌پذیرتر مانند کودکان و نوجوانان در پی داشته باشد.‌ در این میان پرسش‌ها و تردیدهایی در زمینه حدود آزادی استفاده از اینترنت برای کودکان، حدود گردش آزاد اطلاعات در مقابل کاربران کودک، حفاظت از حریم خصوصی کودک در فضای مجازی و نهایتاً نقش مقررات حقوقی بین‌المللی برای این حفاظت و حمایت از این گروه آسیب‌پذیر که به سهولت می‌توانند در این دنیای بی‌حدومرز در معرض سوءاستفاده قرار بگیرند، مطرح می‌شود.

چند تعریف ساده

کودک به کسانی که به سن 18 سال تمام نرسیده‌اند، اطلاق می‌شود. به موجب قوانین و مقررات داخلی ایران و همچنین برخی از اسناد بین‌اللملی هر گونه اذیت و آزار کودکان و نوجوانان که موجب شود به آنان صدمه جسمانی، روانی و اخلاقی وارد شود و سلامت جسم و روان آنان را به مخاطره اندازد، ممنوع است.

خطراتی که کودکان را در فضای مجازی تهدید می‌کند

آسیب‌ها و خطرهای بالقوه موجود برای کودکان در سراسر جهان را می‌توان در سه دسته کلی هدف‌گیری تجاری و تبلیغاتی، بهره‌برداری و استثمار جنسی کودکان و نقض حریم خصوصی آنان تقسیم کرد. گاه کودکان در اینترنت بخش قابل توجهی از اطلاعات شخصی خود را در محیط‌هایی چون اتاق‌های گفت‌وگو، شبکه‌های اجتماعی، سایت‌های بازی آنلاین و مثل آن افشا می‌کنند که جمع‌آوری غیرقانونی آنها تهدیدی جدی برای حریم خصوصی کودکان به‌شمار می‌آید، زیرا هرگز مشخص نیست که این اطلاعات به‌دست چه کسانی می‌افتد و چگونه مورد استفاده قرار می‌گیرد. چنین وضعی می‌تواند کودکان را در معرض استفاده‌های تجاری از اطلاعات آنان یا هدف‌گیری تبلیغاتی قرار دهد و حتی زمینه ارتکاب طیف وسیعی از جرایم علیه آنان را فراهم کند.

‌در دهه اخیر پدیده سوءاستفاده جنسی و هرزه‌نگاری کودکان که عمدتاً از طریق فریب و جمع‌آوری اطلاعات کودک در فضای وب صورت می‌گیرد، نگرانی‌ای جدی در جامعه بین‌المللی ایجاد کرده است. حال باید دید که حقوق بین‌الملل برای جلوگیری از طعمه قرار گرفته کودکان چه راهکارهای و چارچوب‌هایی را پیش‌بینی کرده است.

گردش آزاد اطلاعات، محدود یا نامحدود؟

مبنای حقوقی اصلی برای دسترسی آزاد کودکان به محتویات اینترنتی را می‌توان ماده 19 میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی دانست. این ماده بر این نکته تاکید دارد که هر کسی از حق آزادی بیان برخوردار است و این آزادی شامل آزادی تفحص، دریافت و انتقال اطلاعات می‌شود و نیز دربرگیرنده همه عقاید، قطع ‌نظر از ملاحظات مرزی، خواه به صورت شفاهی، مکتوب، چاپی، به صورت هنری یا با انتخاب هر رسانه دیگری است. به ‌طور خاص‌تر ماده 17 کنوانسیون حقوق کودک اشاره می‌دارد که کودکان باید به تمامی منابع گوناگون ملی و بین‌المللی اطلاع‌رسانی، به‌ویژه منابعی که برای سلامت جسمی و روانی آنان مفید هستند، دسترسی داشته باشند. این ماده در ادامه به تمایل کشورهای عضو به تشویق وسایل ارتباط جمعی در راستای کاربری‌های اجتماعی و فرهنگی و نیز همکاری‌های بین‌المللی دولت‌ها عضو در این زمینه تاکید می‌کند.‌

با نگاهی به اسناد بین‌المللی می‌توان ضرورت دسترسی آزاد کودکان به منابع اینترنتی نیز ضرورت گردش آزاد اطلاعات را برداشت کرد.‌

اما چنانکه پیشتر اشاره شد واقعیت‌های موجود در فضای اینترنت رویکردی حفاظتی برای کودکان را طلب می‌کند. با توجه به ماهیت خاص فضای مجازی که آثار آن فراتر از مرزهای سرزمینی دولت‌ است و مخاطبان آن در سراسر جهان به سادگی امکان دسترسی به محتویات آن را دارند، ضرورت اتخاذ اقدامات بین‌المللی برای محدودسازی برخی محتویات زیانبار و مخرب آن برای کودکان با همکاری همه اعضای جامعه بین‌الملل امری انکار ناپذیر است. پهنه اینترنت فضایی است که حد و مرزی نمی‌شناسد و حتی اقدام اکثریت قریب به اتفاق کشورهای جهان به وضع مقررات حمایتی برای کودکان و پیش‌بینی قوانین در زمینه کنترل محتویات ارسال‌شده به فضای وب چنانچه با بی‌تفاوتی اقلیتی کوچک از کشورها در این زمینه همراه باشد، نمی‌تواند مانعی برای در معرض خطر قرار گرفتن کودکان و دسترسی آنان به محتویات زیانبار باشد.

میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی بر لزوم تضمین آزادی بیان که شامل انتقال و دریافت آزادنه اطلاعات از طریق هر رسانه‌ای می‌شود تاکید دارد، اما باید دقت داشت که این حق از جمله معدود حقوقی است که توسط این سند بین‌المللی مشمول محدودیت شده است. میثاق به این نکته اشاره می‌کند که اعمال حقوق تصریح‌شده در ماده 19 مستلزم حقوق و مسئولیت‌های خاصی است و می‌تواند در صورت مغایرت با احترام به حقوق و حیثیت دیگران، حفظ امنیت ملی یا نظم حقوقی و سلامت یا اخلاق عمومی مشمول محدودیت شود. بی‌شک نقض حریم خصوصی کودک یا قرار دادن وی در معرض محتویات غیراخلاقی یا استثمار جنسی از جمله مواردی هستند که طبق تصریح میثاق خط قرمزی برای آزادی دریافت و انتقال آزاد اطلاعات به‌شمار می‌روند.

از سوی دیگر ماده 34 کنوانسیون حقوق کودک مقرر می‌دارد که شوراهای عضو متعهد هستند تا از کودکان در مقابل تمام اشکال سوءاستفاده و استثمار جنسی حمایت کنند. به این منظور همه کشورهای عضو باید همه اقدامات مقتضی ملی، دوجانبه و چندجانبه را برای جلوگیری از تشویق با وادار کردن کودکان به شرکت در هرگونه فعالیت جنسی غیرقانونی و استفاده استثماری از کودکان در اعمال غیراخلاقی انجام دهند.

رویکردی مشابه رویکرد این ماده در پروتکل اختیاری مربوط به فروش، فحشا و هرزه‌نگاری کودکان که در سال 2000 به کنوانسیون حقوق کودک منضم شد مشاهده می‌شود. ماده 9 کنوانسیون شورای اروپا در خصوص جرایم سایبری نیز با جرم‌انگاری این عمل کوشیده است تا از ارتکاب این قبیل از جرایم علیه کودکان جلوگیری کند.