بایدها و نبایدها حق بر صلح در حقوق بین الملل

 مردم کشورها حق دارند در صلح و آرامش زندگی کنند و این آرزو در عرصه حقوق بین‌الملل در قالب یک حق مطرح می‌شود؛ بنابراین صلح به عنوان یکی از حقوق مردم جهان شناخته شده است که در گفت‌وگو با کارشناسان حقوقی به بررسی این موضوع پرداخته‌ایم

حفظ صلح پیش‌نیاز اصلی تحقق حقوق بشر

21 سپتامبر هر سال به عنوان روز جهانی صلح شناخته شده است و این نامگذاری یادآور آرزوی دیرینه بشر در دستیابی به صلح است. سازمان ملل متحد می‌کوشد در این روز با توجه دادن جهانیان به مسئله صلح گامی در راستای دستیابی به این آرمان کهن بردارد. اما بهره‌مندی از صلح بیش از آنکه آرزویی دور از دسترس باشد، حقی برآمده از کرامت و حیثیت بشری است که بستری ضروری برای تحقق و اجرایی شدن سایر حقوق شناخته‌شده برای بشر به‌شمار می‌رود، اما برخی کاستی‌های موجود در نظام حقوقی بین‌الملل مانع از شناسایی دقیق و جامع آن شده است، هر چند برخی از تلاش‌های حقوق جامعه بین‌الملل در معرفی این حق به جهانیان نیز شایسته توجه وقدردانی است.

در اهمیت نقش صلح در جامعه بشری باید به خاطر داشت که حفظ صلح و امنیت بین‌المللی یکی از پیش‌نیازهای اصلی تحقق و اجرایی شدن همه حقوق بشری است و حق بر صلح در کنار حقوقی مثل حق بر توسعه، حق بر محیط‌زیست سالم حق بر ارتباطات، حق تعیین سرنوشت و حق بر میراث مشترک بشریت قرار می‌گیرد و در گروه حقوق بشر نسل سوم، موسوم به حقوق همبستگی به‌شمار می‌رود که ویژگی مشترک همه آنها فقدان سند بین‌المللی الزام‌آور برای تضمین‌شان است.

یک کارشناس حقوقی در گفت‌وگو با حمایت حفظ صلح و امنیت بین‌المللی را یکی از پیش‌نیازهای اصلی تحقق و اجرایی شدن همه حقوق بشری می‌داند و در توجیه آن می‌گوید: سایر حقوق بشری از جمله حقوق مدنی، سیاسی و حتی حق بر توسعه یا محیط‌زیست سالم در سایه شوم جنگ و ناآرامی رنگ می‌بازند.

احسان اسفندیاری اضافه می‌کند: از آغاز پیدایش حقوق بین‌الملل مدرن عمده‌ترین تلاش‌ها به تضمین حفظ صلح بین‌المللی و کاهش آثار مخرب ناشی از اختلافات بین‌المللی که می‌توانند زمینه‌ساز نقض صلح شوند، تعلق گرفته است. علاوه بر تصویب کنوانسیون‌ها و صدور اعلامیه‌های متعدد در صد سال گذشته، برخی اقدامات اجتماعی در راستای تاکید بر اهمیت و ضرورت حفظ صلح صورت گرفته که یکی از مهم‌ترین این اقدامات تعیین روز جهانی صلح از سوی سازمان ملل متحد است.

وی در بررسی تاریخچه این موضوع توضیح می‌دهد: ابتدا مجمع عمومی سازمان ملل متحد در سال 1981 سومین سه‌شنبه سپتامبر هر سال را روز جهان صلح نامید که این تاریخ در سال 2002 به تاریخ ثابت 21 سپتامبر (27 شهریور) تغییر پیدا کرد. قطعنامه مجمع عمومی که این نامگذاری را صورت داده است چنین اشاره می‌دارد که روز صلح به یادبود و تقویت آرمان‌های حقوق بشری میان همه ملت‌ها اختصاص پیدا می‌کند و می‌توان آن را تذکری برای جلب مردم به این نکته دانست که سازمان ملل متحد با وجود همه محدودیت‌های خود همچنان ابزاری زنده و پویا در خدمت به صلح است.

اسفندیاری اضافه می‌کند: همه ساله در این روز سازمان ملل با برگزاری برنامه‌های خاصی می‌کوشد تا توجه جهانیان را به موضوعی خاص جلب کند. دبیرکل سازمان ملل با به صدا در آوردن زنگ صلح که در محوطه مقر این سازمان در نیویورک قرار دارد، خط مشی خاصی را برای برپایی صلح در سال آتی مقرر می‌دارد. امسال در این روز بان کی‌مون، دبیرکل سازمان ملل، تاکید بر نقش آموزش و پرورش در ایجاد جوامع سازگار و تربیت شهروندان جهانی را به عنوان خطی مشی روز صلح اعلام کرد.

آیا برخورداری از صلح، حق بشر است؟

سوال بزرگی که پیش می‌آید این است که آیا صلح فقط یک آرزوست یا یک حق بشری محسوب می‌شود؟ فیضی، کارشناس حقوق بین‌الملل، در این خصوص می‌گوید: اقداماتی چون تعیین روز جهانی صلح را می‌توان یکی از تلاش‌های جامعه بین‌الملل برای تضمین و تاکید بر حق بر صلح، به عنوان حق بنیادین بشری به‌شمار آورد. حق بر صلح در کنار حقوقی چون حق بر توسعه، حق بر محیط‌زیست سالم، حق بر ارتباطات، حق تعیین سرنوشت و حق بر میراث مشترک بشریت از جمله حقوق بشری نسل سوم، موسوم به حقوق همبستگی به‌شمار می‌رود.

به گفته وی از آنجا که برای این حقوق سند بین‌المللی الزام‌آوری نداریم، درج مکرر آنها در قطعنامه‌های سازمان‌های بین‌المللی و اعلامیه‌ها راه را برای ورود آنها به عرصه حقوق بین‌الملل عرفی و فراهم آمدن زمینه‌های لازم برای تدوین در قالب اسناد بین‌المللی الزام‌آور هموار می‌کند.

وی ادامه می‌دهد: اسناد بین‌المللی گوناگونی چون میثاق جامعه ملل، پیمان بریان کلوگ، کنوانسیون‌های چهارگانه ژنو، منشور ملل متحد و اعلامیه جهانی حقوق بشر بر ضرورت حفظ صلح و امنیت بین‌المللی تاکید کرده‌اند، اما شاید بیانیه کنفرانس 1968 تهران را بتوان نخستین سندی دانست که برخورداری از صلح را از منظر حقوق بشر مورد اشاره قرار داده است. این بیانیه با برقراری ارتباط میان صلح و حقوق بشر به این نکته تاکید می‌کند که صلح جهانی آرمان بشر و صلح و عدالت لازمه قطعی تحقق کامل حقوق و آزادی‌های بشر است. فیضی ادامه می‌دهد: این بیانیه زمینه را برای طرح و شناسایی «حق بر زندگی در صلح» به عنوان حقی بشری در قطعنامه کمیسیون حقوق بشر سازمان ملل متحد در سال 1976 و نیز اعلامیه استانبول که سند بیست و یکمین کنفرانس بین‌المللی صلیب سرخ بود، فراهم آورد. در پی ظهور این مفهوم در ادبیات حقوقی بین‌المللی، مجمع عمومی سازمان ملل متحد نیز با تصویب قطعنامه «آماده کردن جوامع برای زندگی در صلح» گام در مسیر نهادینه‌سازی حق بر صلح نهاد. در این قطعنامه آمده است که هر ملت و هر فردی قطع نظر از نژاد، زبان، باور و جنسیت از حق زندگی در صلح برخوردار است.‌

به علاوه چندی بعد در سال 1984 مجمع عمومی سازمان ملل متحد اقدام به صدور قطعنامه‌ای تحت عنوان اعلامیه حق مردم بر صلح کرد و در آن افزون بر شناسایی حق بر صلح به عنوان حقی مقدس، دولت‌ها را مکلف به حفظ و ترویج آن در سطوح ملی و بین‌المللی دانست. در این بین برخی سازمان‌های بین‌المللی نیز با تهیه پیش‌نویس و برگزاری اجلاس‌های جهانی سعی در شناسایی و تعیین حدود و مفهوم حق بر صلح داشته‌اند.

شورای حقوق بشر و سندی همه‌جانبه برای حق بر صلح

این کارشناس حقوق بین‌الملل در انتها تاکید می‌کند: علی‌رغم تمامی تلاش‌هایی که در طی چند دهه برای نهادینه‌سازی حق بر صلح به عنوان حقی بشری با تعریف و قلمرو مشخص شده است، همچنان ابهامات بسیاری درخصوص آن وجود دارد و همین امر مانع از درج آن در یک معاهده بین‌المللی شده است. در سال‌های اخیر شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد اقداماتی را در زمینه توضیح و تدوین حق بر صلح انجام داده است که از میان آنها می‌توان صدور قطعنامه ارتقای حق مردم بر صلح در سال 2009 ارا نام برد.

فیضی توضیح می‌دهد: در پی صدور این قطعنامه کمیساریای عالی حقوق بشر اقدام به تهیه گزارشی در خصوص حدود و معنای حق بر صلح کرد که شاید بتوان آن را مبنای اصلی پیش‌نویس اعلامیه حق بر صلح که توسط کمیته مشورتی شورای حقوق بشر تدوین شده است، دانست. پیش‌نویس این اعلامیه که برای طرح و تصویب در مجمع عمومی سازمان ملل متحد در حال تهیه است و بر موضوعاتی چون ممنوعیت تهدید یا توسل به زور، اعتراض به خدمات نظامی، حق بر تظاهرات برای صلح، مسئولیت قوای نظامی، حق برخورداری از امنیت، حق برخورداری از محیط‌زیست امن، سالم و صلح‌آمیز و حقوق قربانیان تاکید می‌کند.

این پیش‌نویس اکنون در کارگروه‌های بین‌الدولی در حال طرح و بررسی است و باید منتظر ماند و دید که آیا تصویب این پیش‌نویس به عنوان یک اعلامیه می‌تواند پایانی برای ابهامات موجود درخصوص مفهوم و قلمرو حق بر صلح باشد یا خیر؟