استثنائات حقوق مادی مولفان

 کشور ما فرهنگ و تمدنی دیرپا دارد که حاصل تفکر و اندیشه بزرگان ایران بوده است. امروز نیز بر ستون‌های محکم میراث نیاکانمان آثار جدیدی اضافه می‌شود که حاصل فکر خلاق ایرانی است. حمایت از این آثار جدید می‌تواند تولیدکنندگان آنها را در ادامه دادن این مسیر تشویق کند.

یک پژوهشگر حقوق مالکیت فکری در گفت‌وگو با «حمایت»، درباره حقوق مولفان و هنرمندان در برابر خلق آثار خود می‌گوید: مولفان و هنرمندان از حقوق انحصاری برخوردار می‌شوند و این حقوق دارای دو چهره مادی و معنوی است.

دکتر «زهرا شاکری» ادامه می‌دهد: حق معنوی جنبه غیر مالی دارد، بنابراین قابل تقویم به پول نیست و به این معناست که مولف می‌تواند اثر را با نام خود یا نام مستعارش یا حتی بدون نام منتشر کند و هیچ کس غیر از او نمی‌تواند در اثر دخل و تصرف داشته باشد.

به گفته وی این حق در کشورهای مختلف اقسام مختلفی دارد، اما معمولا حق بر «نام» و «حرمت اثر» اصلی‌ترین حقوق معنوی هستند. این حقوقدان با بیان اینکه علاوه بر حق معنوی، مولف از حق مادی نیز برخوردار است، می‌گوید: این حق که جنبه مالی دارد، به پول تقویم می‌شود و می‌توان آن را منتقل کرد بنابراین در بعضی از کشورها از جمله کشورهای دارای نظام حقوقی «کامن‌لا» از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

وی با تاکید بر اینکه از این حق معمولا تا 50 سال پس از فوت مولف حمایت می‌شود، ادامه می‌دهد: این دوره حمایتی در حقوق ایران بر اساس ماده 12 اصلاحی قانون حمایت حقوق مولفان ومصنفان و هنرمندان همچنین ماده 7 کنوانسیون برن رعایت می‌شود. در نظام حقوقی ایران حقوق پدیدآورنده شامل حق انحصاری نشر، پخش، عرضه، اجرای اثر و حق بهره‌برداری مادی و معنوی از نام و اثر است (ماده 3 قانون حمایت حقوق مولفان ومصنفان و هنرمندان) و تجاوز به این حق منجر به مجازات کیفری یا مسئولیت مدنی نقض کننده حق خواهد بود.

به گفته شاکری چنانچه به موجب ماده 23 قانون حمایت حقوق مولفان، هر کس تمام یا قسمتی از اثر دیگری را به نام خود یا به نام پدیدآورنده بدون اجازه او یا عالما عامدا به نام شخص دیگری غیر از پدید آورنده نشر یا پخش یا عرضه کند، به حبس از شش ماه تا سه سال محکوم خواهد شد.

حق تکثیر

این پژوهشگر حقوق مالکیت فکری با بیان اینکه حقوق

مادی مولفان و هنرمندان اقسام مختلفی داد که حق تکثیر یکی از آن هاست، در باره این حق می‌گوید: بر اساس این حق، مولف می‌تواند اثر را در یک قالب مادی مانند کاغذ یا سی دی یا دی‌وی‌دی و مانند آنها منتشر کند و هیچ کس غیر از وی نمی‌تواند اقدام به نسخه‌برداری اثر کند، مگر آنکه از مولف اجازه گرفته باشد.

شاکری ادامه می‌دهد: مطابق با بند 1 ماده 9 کنوانسیون برن نیز پدیدآورندگان آثار ادبی و هنری از حق انحصاری اعطای اجازه تکثیر آثار خود به هر شکل و نوع برخوردارند.

عرضه و روش‌های دیگر

یکی دیگر از حقوق پدیدآورنده، حق عرضه اثر است. وی در این باره نیز می‌گوید: مولف می‌تواند از طرق مختلف اثر خود را به اطلاع عموم به رساند و به ‌عبارت دیگر در دسترس مردم قراردهد که این طرق می‌تواند نمایش اثر روی صحنه تئاتر یا پرده سینما باشد یا به صورت اجرای زنده اثر در قالب دکلمه و مانند آن یا به صورت پخش رادیویی وتلویزیونی و...

شاکری ادامه می‌دهد: هر مولف به تعداد راه‌های در دسترس قراردادن اثر برای عموم دارای حق است و می‌تواند در قبال واگذاری آن مابه‌ازای مالی دریافت کند. این حق در کنوانسیون برن انعکاس یافته است.

انتقال حق مادی و حق تعقیب

این حقوقدان درباره حق مادی اثر نیز توضیح می‌دهد: مولف می‌تواند حقوق مادی مربوط به اثر را از طریق انواع متنوع قراردادهای حقوقی به دیگری منتقل کند یا اجازه استفاده از اثر را بدهد. این قراردادها شامل قرارداد فروش، اجاره، عاریه، انواع مجوزهای بهره‌برداری و قراردادهایی که در قالب ماده 10 قانون مدنی تبیین شده است، می‌شود.

وی در ادامه از حق تعقیب نیز نام می‌برد و درباره آن می‌گوید: در بعضی از کشورها مولف می‌تواند حتی پس از فروش اثر خود نسبتی از حاصل فروش مجدد آن را دریافت کند. علت این حق هم آن است که بعضی از مولفان در دوره جوانی و گمنامی ‌خود ممکن است اثر را به قیمت مناسبی نفروخته باشند، اما پس از سال‌ها قیمت آن اثر در بازار چند برابر شده باشد، به همین دلیل این حق می‌تواند به مولف کمک کند که در آینده هم از منافع مالی اثر منتفع شود. البته این حق در بسیاری از کشورها از جمله ایران وجود ندارد، اما در ماده 14 ثالث کنوانسیون برن مقرر شده است.

به گفته شاکری، علاوه ‌بر این حقوق، از حق اقتباس و تبدیل اثر، حق دریافت جوایز و پاداش‌ها و مانند آنها نیز در قوانین مختلف یاد شده است که چهره مالی دارد. وی در توضیح حق اقتباس و تبدیل اثر باید تاکید کرد: برای اقتباس از اثر دیگری مثلا در قالب اقتباس سینمایی یا تبدیل اثر، به‌طور مثال به نسخه دیجیتالی باید اجازه مولف را دریافت کرد. این پژوهشگر حقوقی ادامه می‌دهد:  حقوق مولفان دارای استثناهایی نیز است و  به موجب بند 2 ماده 9  کنوانسیون برن برای قانون‌گذاران کشورهای عضو اتحادیه اختیار اعطای اجازه تکثیر این آثار در موارد خاص و مشخص محفوظ است، مشروط بر اینکه چنین تکثیری با بهره‌برداری عادی اثر در تعارض نباشد و به منافع قانونی پدیدآورنده زیان غیرمعقولی را  وارد نسازد. به همین دلیل در بعضی از موارد شهروندان می‌توانند بدون اجازه مولف از اثر استفاده کنند.

نسخه‌برداری شخصی

شاکری از نسخه‌برداری شخصی به‌عنوان نخستین موردی یاد می‌کند که مردم می‌توانند بدون اجازه از اثر مولف استفاده کنند. وی در این باره توضیح می‌دهد: مردم می‌توانند برای تأمین نیازهای شخصی خود از اثر نسخه‌برداری کنند اما برای این منظور باید اثر را به صورت قانونی تهیه کرده باشند، یعنی مثلا نسخه اورجینال یک فیلم یا آلبوم موسیقی را خریده و سپس اقدام به نسخ‌ برداری کرده باشند. این پژوهشگر موسسه حقوق تطبیقی دانشگاه تهران ادامه می‌دهد: اگر نسخه در دسترس آنها به‌صورت غیرقانونی به‌دست آمده باشد، مثلا نسخه تکثیر‌شده‌ای که یک دوره‌گرد خیابانی به آنان فروخته یا بدون اجازه مولف روی یک سایت قرار گرفته است، باشد غیرمجاز و قابل پیگرد قانونی است.

به گفته وی نسخه تهیه شده نباید بعدا مورد استفاده تجاری قرار گیرد و به‌طور مثال به فروش رود یا به اجاره داده شود. بنابراین نسخه تهیه شده باید فقط برای استفاده فرد تهیه‌کننده باشد و نباید وی این نسخه را به دیگران واگذار کند.

نسخه‌برداری آموزشی

شاکری ادامه می‌دهد: مورد بعدی نسخه‌برداری آموزشی است؛ براین اساس ممکن است در محیط‌های آموزشی به تهیه نسخه‌ای از اثر نیاز باشد که در این صورت موسسه‌های آموزشی و علمی می‌توانند نسبت به نسخه‌برداری از یک اثر اقدام کنند، اما مانند مورد قبل این نسخه‌ها هم نباید مورد استفاده تجاری قرار  گیرد و فقط باید در محیط مدرسه یا دانشگاه استفاده شود.

به گفته وی نسخه برداری کتابخانه‌ای هم همین حکم را دارد و کتابخانه‌ها می‌توانند از آثاری که در معرض تخریب هستند و یا دسترسی به آنها سخت شده است، نسخه‌برداری کنند. همچنین اعضای کتابخانه نیز می‌تواند از بعضی آثار نسخه‌برداری کنند که البته این نسخه‌برداری باید شامل کل اثر نباشد و بخش‌های کوچکی از آن را پوشش دهد. به گفته شاکری، در بسیاری از کتابخانه‌ها مقرراتی در باره تعداد صفحات قابل تکثیر آثاری مانند رساله‌ها و مقاله‌ها وجود دارد.

درباره نقل قول

وی با بیان اینکه در خصوص نقل قول نکته مهم آن است که به بهانه نقل قول نباید کل اثر دیگری را ذکر کرد، می‌گوید: مواردی فراوانی مشاهده می‌شود که در رساله‌ها دانشجویی، مقاله‌ها یا کتاب‌ها حجم زیادی از اثر دیگری، بدون اجازه نقل می‌شود، در حالی ‌که نقل قول باید به میزان متعارف باشد.

شاکری بیان می‌کند: علاوه بر این موارد، امروزه مقررات متنوعی در خصوص استثنائات وارد بر حق مولف وجود دارد؛ به‌طور مثال نسخه‌برداری یا تبدیل اثر به شکلی که برای معلولان قابل استفاده باشد، یکی از جدیدترین مواردی است که در بعضی قوانین ملی وضع شده است.

این حقوقدان خاطرنشان می‌کند: به طور کلی حق مادی منبع تأمین مالی برای مؤلف و هنرمند تلقی می‌شود، اما امروزه این حقوق به اشخاص حقوقی قدرتمند، مانند ناشران یا شرکت‌های عرضه‌کننده اثر واگذار شده است تا آنان با امکانات گسترده خود به سهولت به اجرای حق مؤلف یا تعقیب متجاوزان به حق مؤلف بپردازند. مطابق با قانون فعلی حمایت حقوق مؤلفان، حقوق مادی پدیدآورنده زمانی از حمایت این قانون برخوردار خواهد بود که اثر برای نخستین بار در ایران چاپ یا پخش یا نشر یا اجرا شده باشد و قبلا در هیچ کشوری چاپ یا نشر یا پخش و یا اجرا نشده باشد. به‌عبارت دیگر مؤلفان خارجی یا ایرانیان خارج از کشور برای حمایت از حقوق مادی باید نخستین انتشار خود را در قلمرو ایران انجام دهند یا حداقل هم‌زمان با اولین نشر در خارج از کشور در ایران نیز منتشر کنند.