هیات منصفه در رسیدگی به چه جرائمی حضور دارد؟

در حقوق کشورمان نخستین بار در اصل 79 متمم قانون اساسی مشروطه مصوب 29 شعبان 1325 هجری قمری مقرر شد که در رسیدگی‌های مربوط به جرایم مطبوعاتی و سیاسی هیات منصفه حضور الزامی داشته باشد.

در تعریف هیأت منصفه گفته می‌شود هیأت منصفه تعدادی از مردان و زنان هستند کـه مطابق قانون انتخاب شده و متعهد می‌شوند، واقعیت را احراز و بر اساس دلایلی کـه پـیش رو دارند، حقیقت را اعلام کنند بر این اساس، هیأت منصفه در واقع گروهی از شـهروندان هستند که مطابق قانون جامعه انتخاب می‌شوند و وظیفه اصلی آنها این است که با توجه به دلایل و مدارکی که ارائه می‌شود، واقعیت امر را کشف کرده و درباره برائـت یـا مجرمیـت متهم اظهار نظر کنند.
 
 هیات منصفه، به لحاظ ریشه عمیقی که در قوانین اساسی وعادی کشور ما دارد و از آن جهت که ذهن جامعه علمی حقوق را کم و بیش به خود مشغول ساخته است، از اعتبار قابل توجهی برخوردار است. با این همه، باید اذعان کرد که در سوابق قضائی کشور نشان زیادی از فعال بودن این پدیده حقوقی مشاهده نمی‌شود.

قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران که سهم فراوانی برای نقش مردم قائل است، در اصل یک صد و شصت و هشتم، هیات منصفه را به داوری طلبیده و حضور آن را در رسیدگی به جرائم سیاسی و مطبوعاتی الزامی دانسته است.

*تاریخچه هیات نظارت بر مطبوعات

پس از نهضت مشروطیت اولین محاکمه مطبوعاتی در 12 شوال 1325 هجری قمری ، با شکایت از سلطان‌العلمای خراسانی مدیر روزنامه روح‌القدس برگزار شد. درج مقاله ای انتقادی از محمد علی شاه در شماره 13 این نشریه موجب شکایت از وی شده بود. سلطان العلماء در جلسه دادگاه حاضر شد و به نحوه محاکمه به دلیل عدم حضور هیات منصفه اعتراض کرد، که با گذشت و انصراف وزیر علوم از شکایت، پرونده مختومه شد.
 
اولین قانون مطبوعات پس از مشروطه در 5 محرم 1326 هجری قمری از تصویب مجلس شورای ملی گذشت. در این قانون در مورد هیات منصفه و نحوه تشکیل آن مطلبی نبوده است.

 چند ماه بعد از تصویب این قانون، محاکمه سید محمد رضا شیرازی مدیر روزنامه مساوات به خاطر درج مطالبی در شماره های 19 و 21 آن نشریه، تحت عنوان (شاه در چه حال است ) با شکایت محمد علی شاه آغاز شد.

محمد علی شاه، محمد حسین میرزائی موید السلطنه را به عنوان وکیل انتخاب کرد و سید محمد رضا شیرازی، ملک المتکلمین را به عنوان وکیل برگزید. در این محاکمه نیز اعتراض بر این بود که چرا هیات منصفه حضور ندارد ؟ بالاخره با وساطت عضدالملک موضوع خاتمه یافت و شاه دستخطی بدین شرح صادر کرد : (جناب عضد الملک، تقصیرات مدیر مساوات هر چند بزرگ باشد ، ولی مقام شما بزرگتر است. وساطت شما را در مورد او قبول کردیم. من بعد بسپارید از این گونه کارها نکند.
 
اولین محاکمه مطبوعاتی که با حضور هیات منصفه برگزار شد محاکمه میرزا سید حسن شیرازی، مدیر حبل المتین است. در شماره ششم این روزنامه مورخ 13 رجب 1327 هجری قمری، مقاله‌ای چاپ شده بود تحت عنوان (اذا فسد العالم، فسدالعالم ) که وزارت معارف وقت آن را مضر به دین اسلام تشخیص داد و به دادگاه شکایت کرد.