قواعد حاکم بر نوشته های الکترونیکی

 همه ما کم و بیش با مفهوم سند آشنا هستیم و اهمیت آن را درک می‌کنیم. همان‌قدر که سند برای ما یک مفهوم آشناست، اما«داده‌پیام »غریبه و بیگانه است. اما با روند رو به رشدی که دنیای مجازی در پیش گرفته است، دیر یا زود با «داده‌پیام» در زندگی روزمره خود برخورد خواهیم داشت. پس چه بهتر است که از قبل با آن آشنا شویم تا از ناآگاهی ما سوءاستفاده نشود. بهترین راه برای درک مفهوم «داده‌پیام »آن است که بدانیم «داده‌پیام » همان سند است؛ اما اولی مربوط به دنیای مجازی و ارتباطات الکترونیکی است و دومی مربوط به زمانی است که کاغذ و نوشته بدون رقیب در روابط مردم مورد استفاده قرار می‌گرفت.

  تعریف داده پیام چیست؟

سند عبارت است از اطلاعات ثبت شده، اعم از نوشتاری، دیداری، شنیداری که به وسیله اشخاص حقیقی یا حقوقی ایجاد شده و دارای ارزش نگهداری باشد. بنا به تعریف قانون مدنی ایران سند نوشته‌ای است که در مقام دعوی و دفاع قابل استناد باشد.

در دنیای الکترونیک، «داده‌پیام» معادل نوشته است. بنابراین نوشته الکترونیکی، داده‌پیام نام دارد. نوشته؛ خط یا علامتی است که در روی صفحه نمایان می‌شود، خواه از خطوط متداول باشد یا غیرمتدوال، مانند رمزها و علامت‌هایی که دو یا چند نفر برای روابط بین خود قرار داده‌اند.

صفحه‌ای که نوشته بر آن نمایان است فرقی نمی‌کند که کاغذ یا پارچه باشد یا آنکه چوب، سنگ، آجر، فلز و یا ماده دیگری. خطی که بر صفحه نمایان است فرقی ندارد که به وسیله ماده رنگی با دست نوشته شده باشد یا با ماشین کپی یا چاپ شده باشد، همچنان که فرقی نمی‌کند که بر صفحه حک شده باشد یا آنکه به وسیله شییی برجستگی بر صفحه ایجاد کرده باشند. اما در مفهوم اصطلاحی نوشته‌ای را می‌توان سند دانست که از جمله دارای امضا، اثر انگشت یا مهر شخصی است که سند به او نسبت داده می‌شود. این نوشته ممکن است بر صفحه رایانه درج شود و از طریق اینترنت جابه‌جا شود.

  تفاوت داده‌پیام و نوشته

نوشته و سند در فضای مجازی «داده‌پیام » نام می‌گیرد. بنابراین مفهوم «داده‌پیام » با سند و نوشته نزدیکی زیادی دارند اما تفاوت آنها در شکل و فرم آنهاست. در قانون تجارت الکترونیکی ایران، «داده‌پیام »بدین صورت تعریف شده است: هر نمادی از واقعه، اطلاعات یا مفهوم است که به وسایل الکترونیکی، نوری یا فناوری‌های جدید اطلاعات تولید، ارسال، دریافت، ذخیره یا پردازش می‌شود. روزانه شهروندان حجم وسیعی از اطلاعات را از طریق اینترنت دریافت یا ارسال می‌کنند. در صورتی که این اطلاعات نمادی از یک اتفاق باشد یا مفهومی را در بر داشته باشد یا حکایت از اتفاقی بکند، به آن «داده‌پیام » می‌گویند.

  داده پیام باید دارای امضا باشد

وقتی نوشته الکترونیکی ایجاد شد، باید مانند اسناد عادی دارای امضا، مهر یا اثر انگشت باشد. هدف از امضا داشتن، ممهور بودن یا دارای اثر انگشت بودن سند عادی، امکان انتساب آنها به امضاکننده، مهرکننده یا دارنده اثر انگشت است. در نوشته‌های الکترونیکی، امضای الکترونیکی نقش امضای سنتی و دیگر طریق تایید صحت اسناد و امکان انتساب آنها به نویسنده سند را بازی می‌کند. بنابراین همان‌طور که نوشته باید دارای امضا باشد تا اعتبار داشته باشد، داده پیام هم بدون امضای دیجیتال ارزشی ندارد. در قانون تجارت الکترونیکی ایران، امضای الکترونیکی عبارت است از هر نوع علامت ضمیمه شده یا به نحو منطقی متصل شده به «داده‌پیام» که برای شناسایی امضاکننده «داده‌پیام» است که برای شناسایی امضاکننده مورد استفاده قرار می‌گیرد.

  شکل امضای الکترونیکی

امضای الکترونیکی با آنچه ما به‌عنوان امضا زیر اسناد و نوشته‌های خود درج می‌کنیم فرق می‌کند. منظور از عبارت «هر نوع علامت» در این ماده در فضای الکترونیکی معمولا شماره یا حروف یا ترکیبی از هر دو است که به عنوان رمز شناخته می‌شود و امکان شناسایی نمونه‌ای از امضای الکترونیکی است که دارنده را با حساب بانکی خود مرتبط می‌کند. در تبادل الکترونیکی از طریق نامه الکترونیکی نیز آدرس نامه الکترونیکی (یا پست الکترونیکی) شخص به‌عنوان رمز تلقی می‌شود؛ چراکه هر آدرس تنها مختص به یک شخص است و نمونه دیگری ندارد و تنها همان شخص می‌تواند به محتوای آن دسترسی داشته و از طریق آن به تبادل اطلاعات بپردازد.

در نتیجه دریافت نامه الکترونیکی از سوی یک شخص قابل انتساب به وی است مگر اینکه خلاف آن ثابت شود. بنابراین مفهوم امضا در دنیای اینترنت با آنچه ما به‌عنوان امضا بر روی کاغذ رسم می‌کنیم، فرق دارد. ویژگی‌های مهم امضاهای دیجیتال عبارت است از:

 1-در تولید آنها از اطلاعاتی که بطور منحصربه‌فرد در اختیار امضاکننده است، استفاده می‌شود.

2–بطور خودکار و توسط رایانه تولید می‌شوند.

3-امضای هر پیام وابسته به کلیه بیت‌های پیام است و هرگونه دستکاری و تغییر در متن سند موجب مخدوش شدن امضای پیام می‌شود.

4-امضای هر سندی متفاوت با امضای اسناد دیگر است.

5-باید به راحتی قابل بررسی و تایید باشد تا از جعل و انکار احتمالی آن جلوگیری شود. ساختار اصلی امضای دیجیتالی بدین صورت است که نویسنده اطلاعات الکترونیکی این اطلاعات را توسط کلید رمزنگاری محرمانه خود امضا می‌کند. این کلید باید توسط کاربر برای همیشه مخفی نگهداشته شود. امضا توسط کلید همگانی مربوطه امضا کننده، سند قابل کنترل است. این کلید همگانی توسط عموم قابل رویت و دسترسی است.

  محل امضا

نکته‌ای که جای توجه دارد این است که معمولا محل امضا در مکاتبات و اسناد کاغذی از نظر قانونگذار مهم نیست، یعنی خواه امضا در بالای سند باشد خواه در وسط و خواه در پایین آن، معتبر است، چراکه ماده 1301 قانون مدنی ایران در خصوص یک قاعده کلی صرف‌نظر از محل امضا در سند بیان کرده است: «امضا که در روی نوشته یا سندی باشد، بر ضرر امضاکننده دلیل است.» در ارتباطات‌ها و اسناد الکترونیکی نیز چنین است. به عنوان مثال در ارتباط از طریق نامه الکترونیکی آدرس الکترونیکی ارسال‌کننده که به‌عنوان امضای الکترونیکی تلقی می‌شود در بالای مفاد نامه الکترونیکی ظاهر می‌شود نه در پایین آن و این دلیل بر بی‌اعتباری مفاد آن نیست.

 قانون حاکم بر اسناد کاغذی و الکترونیکی

تنظیم اسناد تابع قانون محل تنظیم آنها است به‌عنوان مثال اگر سندی در کشور ترکیه تنظیم شود مقررات مربوط به تنظیم سند مقرراتی خواهد بود که در کشور ترکیه تصویب شده است. در قانون تجارت الکترونیکی ایران در تایید یا رد این مقرره مطلبی بیان نشده است. اما در ماده 4 آن آمده است: در مواقع سکوت یا ابهام باب اول این قانون، محاکم قضایی باید بر اساس سایر قوانین موضوعه و رعایت چارچوب فصول و مواد مندرج در این قانون قضاوت کند. بنابراین بر اساس قانون مدنی تنظیم قراردادهای الکترونیکی نیز تابع قانون محل تنظیم خواهد بود. حال اگر محل تنظیم قرارداد الکترونیکی در خارج از کشور باشد به موجب ماده 1295 قانون مدنی ایران، همان اعتباری را از نظر محاکم ایران خواهند داشت که قانون کشور محل تنظیم قائل است بنابراین در خصوص اسناد الکترونیکی باید نحوه تنظیم و میزان اعتبار آنها را از نظر قانون محل تنظیم‌شان بررسی کرد.

 محدودیت‌های استفاده از داده‌پیام

اسناد مالکیت اموال غیرمنقول را نمی‌توان به صورت الکترونیکی تنظیم کرد. یعنی نقل‌وانتقال اموال غیرمنقول مثل زمین و ملک، باید طبق تشریفات قانونی و با اسناد کاغذی صورت گیرد. بنابراین می‌توان گفت: قراردادهایی که ناظر بر انتقال اموال غیرمنقول هستند به صورت الکترونیکی قابل تنظیم نیستند. قراردادهایی به صورت الکترونیکی قابل تنظیم هستند که موضوع قرارداد غیر از اموال غیرمنقول و مواردی که در ماده 6 قانون تجارت الکترونیکی استثنا شده‌اند، باشد. بنابراین در موارد زیر فقط می‌توان از راه‌های سنتی استفاده کرد:

الف- اسناد مالکیت اموال غیرمنقول.

ب- فروش مواد دارویی به مصرف‌کنندگان نهایی.

ج- اعلام، اخطار، هشدار و یا عبارات مشابهی که دستور خاصی برای استفاده کالا صادر می‌کند و یا از بکارگیری روش‌های خاصی به صورت فعلی یا ترک فعل منع می‌کند.