آگاه سازی شهروندان مهم ترین کارکرد رسانه در حوزه پیشگیری

 گفته می‌شود که پیشگیری بهتر از درمان است. این موضوع در خصوص جرایم ارتکابی در یک جامعه بسیار مهم است. امروزه ثابت شده که پیشگیری از جرم در حوزه کارکرد یک سازمان یا نهاد قرار نمی‌گیرد. در واقع این اقدامات پیشگیرانه با مشارکت تمام نهادها موفق خواهد بود. کمک نهادها و شهروندان برای جلوگیری از وقوع جرم نتایج مطلوب بلندمدتی را برای جامعه به همراه خواهد داشت. یکی از این نهادها رسانه است. برای درک بیشتر کارکردهای رسانه در حوزه پیشگیری از وقوع جرم به گفت‌وگو با دکتر «احمد رفیعی»، استاد دانشگاه و از قضات دیوان عالی کشور نشسته‌ایم که می‌خوانید.

 مفهوم پیشگیری از جرم

رفیعی درباره مفهوم پیشگیری از جرم در لغت و اصطلاحات حقوقی و جرم‌شناختی به حمایت می‌گوید: بحث پیشگیری از وقوع جرم در حوزه‌های مختلفی مطرح می‌شود. از لحاظ لغوی پیشگیری به معنای جلوگیری آمده است و اساسا پیشگیرنده کسی است که جلوی دیگری را بگیرد و مانع کار وی شود.

وی ادامه می‌دهد: از لحاظ جرم‌شناسی اقداماتی را که به منظور جلوگیری از ارتکاب جرم در آینده با هدف کاهش بزهکاری به عمل می‌آورند، پیشگیری از جرم محسوب می‌شود. در ماده 1 لایحه‌ای که در مجمع تشخیص مصلحت نظام تحت عنوان لایحه پیشگیری از وقوع جرم مطرح و تصویب شد (و مقرر شد کمیسیون ویژه مشترکی در مجمع تشخیص مصلحت نظام، با حضور کارشناسانی از سه قوه، مضامین این لایحه را در قالب بندی‌های کارشناسی شده و متقن تعیین و برای تصویب نهایی به مجمع ارائه دهند)، پیشگیری از وقوع از وقوع جرم این‌گونه تعریف شده است‌: «پیشگیری، شناسایی و ارزیابی علل و زمینه‌های وقوع جرم و اتخاذ تدابیر و اقدامات لازم برای کنترل و مهار، از میان بردن یا کاهش آن  پیشگیری از وقوع جرم به حساب می‌آید». این تعریفی است که فعلا برای پیشگیری از جرم در لایحه انتخاب شده است و به نظر می‌رسد که اشکالی نداشته باشد.

 گروه‌هایی که موظف به پیشگیری از جرم هستند

این قاضی با سابقه با بیان اینکه پیشگیری از وقوع جرم از لحاظ قانونی، در قانون اساسی در بند 5 از اصل 156  از وظایف قوه‌قضاییه شناخته شده است، می‌گوید: این بند بر اقدام‏ مناسب‏ برای‏ پیشگیری‏ از وقوع‏ جرم‏ و اصلاح‏ مجرمین تاکید می‌کند‏.

وی می‌افزاید: در واقع می‌توان گفت که پیشگیری از وقوع جرم از جمله وظایف ذاتی این قوه محسوب می‌شود؛ یعنی همان‌طور که دادگستری وظیفه احقاق حق و رسیدگی به شکایات و تظلمات را دارد، یک وظیفه اساسی هم در حوزه پیشگیری از وقوع جرم در کنار اصلاح مجرمان و جلوگیری از تکرار جرم دارد.

 نقش رسانه‌ها و جراید در حوزه پیشگیری  

رفیعی درباره نقش رسانه‌ها و جراید در حوزه پیشگیری از وقوع جرایم اظهار می‌کند: در قانون اساسی ما پیشگیری از وقوع جرم در واقع یک وظیفه ملی است. بند دوم از اصل سوم مقرر کرده است که دولت‏ جمهور اسلامی‏ ایران‏ موظف‏ است‏ برای‏ نیل‏ به‏ اهداف‏ مذکور خود‏، همه‏ امکانات‏ خود را برای ‏بالا بردن‏ سطح‏ آگاهی‏های‏ عمومی‏ در همه‏ زمینه‏ها‏ با استفاده‏ صحیح‏ از مطبوعات‏ و رسانه‏های‏ گروهی‏ و وسایل‏ دیگر به‏ کار برد.
وی می‌گوید: همچنین براساس اصل هشتم قانون اساسی، در جمهوری‏ اسلامی‏ ایران‏ دعوت‏ به‏ خیر، امر به‏ معروف‏ و نهی‏ از منکر وظیفه‏‌ای‏ است‏ همگانی‏ و متقابل‏ بر عهده‏ مردم‏ نسبت‏ به‏ یکدیگر، دولت‏ نسبت‏ به‏ مردم‏ و مردم‏ نسبت‏ به‏ دولت‏. شرایط و حدود و کیفیت‏ آن‏ را قانون‏ معین‏ می‏کند.

این مدرس دانشگاه نتیجه می‌گیرد که به این ترتیب رسانه‌ها نقش محوری و کلیدی را در پیشگیری از وقوع جرم دارند و می‌گوید: در حوزه رسانه بحث آگاه‌سازی‌های حقوقی مطرح است و این‌که افراد را در تربیت اطفال و نوجوانان در حوزه پیشگیری‌های فرهنگی هوشیار کنند و آموزش‌هایی که لازم است خانواده‌ها در اجرای صحیح اصول تربیتی داشته باشد، از طریق رسانه‌های جمعی و مطبوعات می‌تواند پوشش داده شود. زیرا به هر حال رسانه‌ها در همه‌جا حضور دارند.

رفیعی در این باره مثالی می‌زند و ادامه می‌دهد: به عنوان مثال در منزل رادیو و تلویزین در دسترس هستند و  این آگاه‌سازی‌هایی که در حوزه پیشگیری‌های وضعی، فرهنگی و حقوقی می‌شود، همه می‌تواند به وسیله رسانه‌ها منتقل شود. به هر صورت همه افراد این  قدرت را ندارند که در محیط بسته‌ای تحت عنوان آموزش‌های کلاسیک قرار گیرند.  وی اظهار می‌کند: رسانه‌ها شبانه‌روز در اختیار مردم هستند و آخرین اطلاعات را منعکس می‌کنند. اگر در حوزه پیشگیری وضعی رسانه‌ها به موقع اقدام کنند و مثلا آگاه‌سازی شود که  یک جرم با یک روش جدید در حال ارتکاب در جامعه  است، به طبع مردم هوشیار می‌شوند تا بلافاصله نسبت به این نوع روش‌ها خنثی‌سازی را به عمل می‌آورند.

به گفته این کارشناس قضایی رسانه‌ها می‌توانند با معرفی افرادی که در معرض خطر بزهکاری هستند، حساسیت جامعه را نسبت به حمایت از آنها افزایش دهند و آخرین شگردهای مجرمان را در ارتکاب جرم برملا کنند.

رفیعی در ادامه درباره سایر اقدام‌هایی که رسانه‌ها در کمک‌رسانی به پیشگیری از وقوع بزه در آینده می‌توانند انجام دهند پیشنهاد می‌دهد: به نظر من رسانه‌ها لازم است تا به هر صورت عواقبی را که بزهکاری دارد و ناخوشایند است، در جامعه منعکس کنند و در نتیجه این اقدام خیلی از بزهکاران بالقوه‌ای را که انگیزه ارتکاب جرم در آینده دارند، به واسطه این‌که این عواقب برای آنها ضرر دارد، از وقوع بزه در آینده منصرف کنند.

وی توضیح می دهد: یعنی رسانه در واقع در حوزه پیشگیری فرهنگی با آشنایی مردم با کیفیت جرایم و روش‌هایی که می‌توان از وقوع بزهکاری پیشگیری کرد، کارکرد دارد. ایجاد فضیلت‌های اخلاقی و تقویت‌ باورهای دینی مردم در پیشگیری از وقوع جرم موثر است و اصحاب رسانه در این خصوص بسیار کارایی خواهند داشت.

رفیعی با بیان اینکه در حوزه پیشگیری‌های قضایی با اعلام مواردی که با مجرمان در دستگاه قضا برخورد شده و سرانجام ناخوشایندی که ارتکاب جرم برای مجرمان داشته است، همه از طریق رسانه‌ها به سهولت در همه مکان‌ها و زمان‌ها به مردم منتقل شود، ادامه می‌دهد: بنابراین باید رسانه‌ها را بیشترین به سمت حوزه‌های پیشگیرانه سوق داد و یکی از رسالت‌های مهم مطبوعاتی و رسانه‌ای، صیانت و حفاظت جامعه از آسیب‌ها و جرم است. در واقع رسالت رسانه در این حوزه از اولویت خاصی برخوردار است.

 کاستی‌هایی در خصوص نقش رسانه

این استاد دانشگاه در پاسخ به این پرسش که «چه کاستی‌هایی را در خصوص نقش رسانه در حوزه پیشگیری از وقوع جرم ملاحظه می‌کنید؟» می‌گوید: به اعتقاد من یک مقدار جهت‌گیری‌های رسانه‌ها در خصوص این حوزه باید تصحیح شود.

وی ادامه می‌دهد: برخی از مواقع ممکن است رسانه‌ها با یکدیگر هماهنگ نباشند و یا تحلیل آنها غیرکارشناسانه صورت گیرد یا سازمان‌دهی نشده باشند. ما به سازمان‌دهی پیشگیری از وقوع جرم در حوزه رسانه‌ای نیاز داریم. نه این‌که رسانه‌ها را در این حوزه محدود یا سانسور کنیم، بلکه باید یک هم‌افزایی رسانه‌ای در حوزه پیشگیری از جرم داشته باشیم.

در نهایت و به گفته این مقام قضایی باید به این مساله توجه کرد که در اصل پیش گیری از وقوع جرم داده‌های آماری بنیادی‌ترین اصل برای برنامه‌ریزی هستند و در واقع توسعه و تعالی بدون آمار دقیق غیر ممکن است. به عبارتی برنامه‌ریزی دقیق در این حوزه نیازمند نگاه جامع به آمار است و می‌توان آمار را ضمانت اجرای بسیاری از برنامه ها دراین حوزه به حساب آورد.  در این میان برای  گرفتن آمار می‌توان از همکاری و اطلاعات استانداری، پزشکی قانونی، نیروی انتظامی، کمیته امداد امام خمینی(ره)، ثبت احوال، پلیس مبارزه با مواد مخدر، سازمان زندان‌ها، بهزیستی استفاده کرد.